ھەروەسا دھێتە گوتن کو فلان زانا، و فلان زانا دبێژن دروستە، پا دیارە ئەو بیدعەچینە؟! یان پا دیارە تۆ ژ وان چێتر دزانی؟! ھەتا دویماھیێ ژ ڤان ئاخڤتنێت سڤکێن نەھێنە کێشان، و بێگومان یێ زانستێ شەرعی خواندبیت، دێ زانیت، کو ئەڤە نە تەرازییا نیاسینا ڕاستیێ یە، و نە پیڤەرێ لێزڤرینێ یە.
چونکی تەرازییا ڕاستیێ، و پیڤەرێ نیاسینا ڕاستیێ، و خالا وەرگرتنا دویماھیێ لدەڤ مرۆڤێ موسلمان، قورئان و سوننەتە، ھەر وەکی خودێ دبێژیت: {فَإِن تَنَـٰزَعۡتُمۡ فِی شَیۡءࣲ فَرُدُّوهُ إِلَى ٱللَّهِ وَٱلرَّسُولِ إِن كُنتُمۡ تُؤۡمِنُونَ بِٱللَّهِ وَٱلۡیَوۡمِ ٱلۡـَٔاخِرِۚ ذَ ٰ⁠لِكَ خَیۡرࣱ وَأَحۡسَنُ تَأۡوِیلًا} [سُورَةُ النِّسَاءِ: ٥٩] ئانکو: و ئه‌گه‌ر هوين دناڤبه‌را خۆ دا ل سه‌ر تشته‌كى ب هه‌ڤڕكى چوون، هوين حوكمێ وى تشتى بۆ خودێ و پێغه‌مبه‌ری بزڤڕینن؛ ئه‌گه‌ر هه‌وه‌ ب دورستى باوه‌ریی بخودێ و ڕۆژا حیسابدانێ هه‌بیت، و ئه‌ڤە بۆ هه‌وه‌ ژ هه‌ڤڕكییێ و ژێكڤه‌بوونێ چێتره‌، و دویماھییا وێ باشترە.
و چونکی دین یێ تەکۆزە، و دەرگەھێ تەشریعێ یێ ھاتییە گرتن، و پێغەمبەرێ خودێ ﷺھەڤالێن خۆ یێن ل سەر دینەکێ بێ کێم و زێدەھی ھێلای، و خودێ گۆتییە: {الۡیَوۡمَ أَكۡمَلۡتُ لَكُمۡ دِینَكُمۡ وَأَتۡمَمۡتُ عَلَیۡكُمۡ نِعۡمَتِی وَرَضِیتُ لَكُمُ ٱلۡإِسۡلَـٰمَ دِینࣰاۚ} [سُورَةُ المَائـِدَةِ: ٣] ئانکو: ئه‌ڤرۆكه‌ ب تمامكرنا شەريعه‌تى، و سه‌ركه‌فتنێ من دينێ هه‌وه‌ دينێ ئيسلامێ بۆ هه‌وه‌ پێک ئينا، و من قه‌نجییا خۆ ل سه‌ر هه‌وه‌ تمام كر؛ و ئه‌ز ڕازى بووم ئيسلام بۆ هه‌وه‌ ببیته‌ دين، ڤێجا هوين پێگيرییێ پێ بكه‌ن، و خۆ ژێ ڤه‌ده‌ر نه‌كه‌ن.
و ھەر زانایەکێ بەرکەتی ھەبیت، بێگومان ئەو بێ بەڵگە و یاسا ژ دینێ خودێ نا ئاخڤیت، بەلکی یێ ڤێ چەندێ بکەت، دێ بیتە کەسەکێ زندیق، وئەو ژ گونەھێن ھەرە مەزنە، و ئەم ل وێ باوەرییێ نە؛ کو زانایێن مە ل سەر بنیاتێ ترسا ژ خودێ، و بدلسوزانە، و ب وان بەڵگەیێن کەتینە دەستێ وان بەرسڤێ ددەن، و بزاڤێ دکەن، ئەو مەسەلێن دەقەکێ دیار ل سەر نەبیت، ئەو بۆچوونا ژ ھەمییا دروستتر، و بھێزتر پێش بێخن، و بەردەوام ستێرکا خۆ ل دروستیێ، دگێرن، و ئەڤە داخوازییا ھەمییانە.
بەلێ پا مەرج نینە داخوازییا ھەمییان بجھ بھێت، چونکی ڕاستی ئێکە، و ئەو خودان خێرن ھەر حالەکێ ھەبیت، چونکی ئەگەر یا دروست گۆت دوو پاداشت بۆ ھەنە، و ئەگەر خەلەت بوو ئێک پاداشت بۆ ھەیە. ئەڤە ئەگەر ژ راستا ئەو پرسە - مەسئەلە - جھێ ئیجتیھادێ بیت.
ھەر وەکی پێغەمبەر ﷺدبێژیت: "إِذَا حَكَمَ الْحَاكِمُ فَاجْتَهَدَ ثُمَّ أَصَابَ، فَلَهُ أَجْرَانِ، وَإِذَا حَكَمَ فَاجْتَهَدَ ثُمَّ أَخْطَأَ، فَلَهُ أَجْرٌ ". (1) ئانکو: ئەگەر فەرماندەی ڤییا حوکمەکی بدەتن، (پەیڤا الحاکم بۆ مرۆڤێ دەستھەلاتدار و زانا دھێت، یێن کو بریار و فەتوایێن ددەن، و شییان و ئامیرێن ئیجتیھادێ ھەین) و ھەمی شیانێن خۆ مەزاختن، و دروست حوکم دا دوو خێر بۆ ھەنە، و ئەگەر ھەمی شیانێن خۆ مەزاختن و خەلەت حوکم دا خێرەک بۆ ھەیە.
ھەروەسا د زانستێ (أصول الفقه) دا یاسایەکا ھەی دبێژیت: (أقوال العلماء لا يحتج بها ولكن يحتج لها) ئانکو: ئاخڤتنێت زانایا نابنە بەڵگەیەکێ سەربخۆ، و ژێدەرێ لێزڤرینێ، بەلکی دھێنە وەرگرتن دەمێ گونجایی بن دگەل بەڵگەیێن دروست. (2)
جیاوازییا بۆچوونێت زانایا بۆ چەند ئەگەران دزڤریت ژ وان:
دبیت بەڵگە نە گەھشتیێ، یان لدەڤ بنەجھ نە بویە، یان دروستاھی تێنەگەھشتییە، یان دەمێ بەڵگە کومکرین دیت بەرھنگاریی) تعارض (ھەیە، و نزانییە چارەکێ بۆ بینت، یان ژبەر جێوازییا یاسایێن ئسولی یێن ھەر مەزھەبەکێ، یان ژێڤەکرنا دوو مەسەلێن وەکی ئێک، کو پێدڤی بوو ئەو بگەھینتە ئێک، یان گەھاندنا دوو مەسەلێن ژێکجێواز کو پێدڤی بوو ئەو ژێکڤە بکەت، ھەتا دویماھیێ ژڤان ئەگەرێن ھویر ودرێژ.
لەوما نابیت ئاخڤتنا چ زانایەکێ ببیتە، بەڵگە ل سەر دروستییا تشتەکێ نە دروست، چونکی دبیت یێ خەلەتە ژبەر ئێک ژڤان ئەگەرێن بەری نوکە، و بێگومان چ کەس یێ پاراستی - معصوم - نینە ژ ھەر خەلەتیەکێ و شاشیەکێ، و ھەر مرۆڤەکی سنورەکێ تێگەھشتنێ و زانینێ یێ ھەی، ئەگەر چەند یێ زانا و خودان قەدر بیت.
ژبەر ھندێ یا خەلەتە، تۆ لیستەکا ناڤان ئامادە بکەی، وبێژی: دێ کەرەمکە بەڕێز، پا دیارە ئەڤە چ ژ دینی نزانن، ھەما بەس ھوین دزانن بیدعە چییە!! ھەتا دویماھیێ ژڤان ئاخڤتنا، بەلکی یا فەرە ئەم بەڵگەیێ وان و ھێجەتا وان بزانن، نەکو ناڤێن وان بھێنە کومکرن، چونکی باتل نابیتە ڕاستی ئەگەر چەند خودانێ وێ ئاخڤتنا باتل یێ خودان قەدر و بلند بیت.

(1) حديث صحيح عن عمرو بن العاص رضي الله عنه في صحيح البخاري رقم 7352
(2) مجموع الفتاوى 202/26