ئیمامێ بوخاری و صەحیحا وی ب کــــورتـــی
بسم الله الرحمن الرحیم
هندیکە مێژوویە ناڤێن گەلەك کەسان ژ ئوممەتا ئیسلامێ یێ پاراستی، و ژێبرنا ناڤێن وانا یەکسانە ب ژێبرنا دیروکا ئیسلامێ، و ئیسلام چو جار ناهێتە ژێبرن هەتا ڕۆژا قیامەتێ، چونکی ئەڤ کەسە هەلگرێن دینینە، ئەون ئەڤ دینە بۆ مە ڤەگۆهاستی د ئەڤان هەمی چەرخان دا.
دا ئەم چەندەکێ بژین د گەل ئێك ژ زانایێن چەرخێ سییێ یێ مشەختی (هجری)، هەر ل دەستپێکا ژیانا خۆ تاما ئێتیمییێ یێ دیتی، و ب تنێ د گەل دەیکا خۆ یێ ژیای.
ژیانناما وی ژ تشتێن هەڕە سەیرە، هەر ژ بیرتیژی و زانین و ژبەرکرن (حفظ) و تەقوا و زوهد و وەرەع و ڕەوشت جانییا وی.
ئەوژی (تاج الفقهاء) و (سیّد الحفاظ) و مەزنێ باوەردارا د حەدیسێ دا کو ئەوژی ئیمامێ بوخارییە.
ناڤێ وی: ئەبو عەبدولڵاهـێ کورێ موحەممەدێ کورێ ئیسماعیلێ کورێ ئیبراهیمێ کورێ موغیرەیێ جوعفییێ بوخارییە.
_ ل شەوالا سالا سەد و نۆت و چارێ (١٩٤) مشەختی هاتییە سەر دونیایێ.
یێ هاتییە پەروەردەکرن د مالەکا خۆدان دین و ڕەوشت و زانین دا.
بابێ وی (ئیسماعیل) کەسەکێ خۆدان زانین و تەقوا و زاهد و وەرەع بوو.
زانایەکێ خۆدان قەدر بوو، فەرموودە ژ حەمادێ کورێ زەیدی و ئیمام مالکی یێن ڤەگۆهاستین.
ژ بابێ وی ڤەدگۆهێزن کو ل دەمێ وەفاتا وی د گۆت ئەز نزانم د مالێ من دا دەرهەمەك ژ حەرامی تێدا بیت([1]).
و دەیکا وی ژنەکا ژ خودێ ترس بوو، پەروەردەکا جوان دابوو بەر وی(([2])).
هەر ل زاڕۆکینیا ئیمامی دەیکا وی هنارتیە بەر خواندنا شەرعی، و قورئان ژبەر کریە، و هەر ل دەستپێکێ زیرەکی و بیرتیژیا ئیمامی بۆ هەمیا دەرکەفتبی.
چاڤێن ئیمامی کورەببون:
ئیمامی هەر ل زاڕۆکینیا خۆ بیناهیا چاڤێن خۆ ژدەستدابین، و دەیکا وی بۆ وی گەلەک ب خەم و کوڤان کەت، گەلەک لاڤە و دوعا ژ خودێ دکرن، د شەڤەکێ دا د خەونێ دا دبینیت ئیبراهیم پێغەمبەر (سلاڤ لێ بن) دهێتە خەونا وێ و دبێژیتە وێ: خودێ بیناهیا چاڤێن کوڕێ تە ژبەر گری و دوعایێن تە بۆ زڤراند([3]).
پشتی سپێدێ ژخەو ڕابووی، خودێ بیناهیا چاڤێن وی بۆ زڤراندن. ئەڤجا دەیکا وی هنارتیە مەجلسێن حەدیسێ.
زیرەکی و بیرتیژیا ئیمامی:
نیشانێن زیرەکیێ ل دەڤ ئیمامی دیاربوون هەر ل زاڕۆکینیا وی.
جارەکێ د مەجلسەکا علمی دا بوو، سەیدایێ وی دگوت ئەڤ حەدیسە (سفیان عن أبي الزبیر عن إبراهیم)ـی ڤەگوهاستیە، ئیمامی گوتێ نەخێر هوسا نینە پێداچوونێ د نسخا خۆ دا بکە، ل دەمێ سەیدایێ وی پێداچوون تێدا کری گوتێ: تو ڕاستبێژی، ئەز خەلەت بووم بۆ من ڕاستڤەکە، ئیمامی گوتێ: ئەو (زبیر بن عدي عن إبراهیم)ـە، سەیدایی قەلەم هەلگرت و بۆ خۆ ڕاستڤەکر([4]).
_جارەکێ ئیمام چوو دەف شێخێ خۆ (محمد بن سلام)ـی([5]) دەمێ دەرکەتی شێخ موحەممەدی گۆت: هەر دەمەکێ ئەڤ گەنجە (بوخاری) دهێتە دەف من، ئەز د ترسم ئەز خەلەت ببم د ئامادەبوونا وی دا([6]).
ئیمام هەر د گەنجاتییا خۆدا دەرکەت بو طەلەبا علمی، و ئێکەم گەشتا وی بۆ حەجێ بوو دەمێ د گەل دەیکا خۆ و برایێ خۆ یێ ژ خۆ مەزنتر چووی، و ل وی دەمی ئیمام ١٦ سال بوو.
ئیمامی گەشتا کری بۆ هەمی باژێرێن موسلمانان، و ئەگەر ئیمامی زانیبا زانایەك یێ ل باژێرەکی هەی دا قەستا وی زانای کەت، و ئیمامی گەشتا کری بۆ باژێرێ مەڕو و بەلخ و نەیسابور و خوراسان و بەغداد و بەصرە و کوفە و مەککە و مەدینە و شام و دیمەشق و قودس و مصرێ([8]).
ئیمامی گەلەك شێخ هەبووینە ژبەر گەشتێن وی، ئیمام دبێژیت: ئەز یێ گەهشتیمە پتر ژ (١٠٠٠) شێخا ژ ئەهلێ حیجاز و عیراق و شام و مصر و خوراسانێ([9]).
ل مەککەهێ: ابو الولید احمد بن محمد الازرقي، وأبو بڪر عبد الله بن الزبیر الحمیدي.
ل مەدینێ: ابراهیم بن المنذر، مطرف بن عبد الله، وعبدالعزیز الأویسي.
ل شامێ: محمد بن یوسف الفریابي، وابو جعفر اسحاق بن ابراهیم، الحکم بن نافع.
ل بوخارا: محمد بن سلام البکندي، عبد الله بن محمد المسندي.
ل مەڕو: علي بن الحسن بن شفیق، محمد بن مقاتل.
ل هەڕاتێ: أحمد بن ابي الولید الحنفي.
ل نەیسابور: یحیی بن یحیی، بشر بن الحکم، اسحاق بن راهویه، ومحمد بن یحیی الذهلي.
ل ڕەیی: ابراهیم بن موسی.
ل بەغداد: محمد بن عیسی بن الطباع، احمد بن حنبل.
ل بەصرە: أبو عاصم النبیل، وسلیمان بن حرب.
ل کوفە: طلق بن غنام، وقبیصة بن عقبة، وابو غسان.
ل مصرێ: عثمان بن صالح، یحیی بن عبد الله بکیر.
ل جەزیرێ: احمد بن عبدالملك الحراني، وعمرو بن خالد.
و هندەك ژ شێخێن ئیمامی یێن دیار وەکی: (قتیبة بن سعید، وسلیمان بن حرب، واحمد بن حنبل، وعلي بن المدیني، ویحیی بن معین، واسحاق بن راهویه، وابي بکر ابن ابي شیبة، وعثمان ابن ابي شیبة و گەلەکێن دی)([10])
ل مەجلسێن ئیمامی گەلەك قوتابی ئامادە دبوون، ل بەغداد پتری سەدان قوتابییان ئامادە د بوون ل مەجلسا وی([11]).
مسلم بن الحجاج
محمد بن عیسی الترمذي
احمد بن شعیب النسائي
محمد بن نصر المروزي
ابو زرعة الرازي
یحیی بن محمد البغدادي
ابو حاتم الرازي
ابو حامد النیسابوري
محمد الحضرمي (مطّین)
ابو بکر بن خزیمة
محمد بن یوسف الفربري
ابراهیم النسفي
منصور البزدوی
حماد النسوي([12]).
یا سەیر نینه ئیمام ب ڤی پێگەهێ زانین و ژبەرکرنێ کو شێخ و قوتابییێن وی مەدح و پەسنێن وی بکەن و جهەکێ گەلەك بلند و ب قەدر ل دەف ئەهلێ علمی هەیە.
ب ڕاستی ب سەر هندێ ڤەیە هەروەکی قوتەیبە بن سەعید دبێژیت: ئەز یێ ڕوینشتیمە ل مەجلسێن فقهزان و زاهدان (فما رأیت مثل محمد بن اسماعیل)([13]).
ئیمام ئەحمەد دبێژیت: (ما اخرجت خراسان مثل محمد بن اسماعیل) ئانکو: نینه کەسەك دەرکەتبیتن ژ خوڕاسان وەکی موحەممەدێ کورێ ئیسماعیلی([14]).
ئیبراهیم خەواص دبێژیت: (رأیت ابا زرعة ڪالصبي بین یدي محمد بن اسماعیل). ئانکو: من ئەبا زورعە دیت ل دەف موحەممەدێ کورێ ئیسماعیلی وەکی بچیکەکی یێ ڕوینشتی بوو پرسیارا (علل الحدیث_عیلەتێن حەدیسا) ژێدکر([15]).
ئیمامێ حاکم دبێژیت: ئیمامێ موسلم وەسا ل بەر دەستێ ئیمامێ بوخاری بوو و پرسیار ژێدکرن وەکی زارۆکەکی([16]).
هەروەسا د گۆت: ئەی ئیمام بهێلە ئەز دەست و پیێن تە ماچی بکەم.
ئبن حەجەر دبێژیت: ئەگەر دەرگەهێ مەدح و سەنایا ل سەر ئیمامێ بوخاری ڤەکەین ژ متأخرا، هەر چ کتێب تێرا ناکەن([17]).
ئانکو: دەریایەکە دوماهیك بۆ نینه.
ئیمامی گەلەك پەرتووك یێن هەین پترییا وان د علمێ حەدیسێ دانە، هندەك ژ وان ریوایەتێن حەدیس و هندەکێن دی د عیللەلێ دا و هندەك د (رجال) دا.
ژ پەرتووکێن وی د علمێ حەدیسێ دا:
١_ الجامع الصحیح.
٢_ الأدب المفرد.
٣_ بر الوالدین.
٤_ رفع الیدین في الصلاة.
٥_ القراءة خلف الامام.
٦_ کتاب الأشربة.
٧_ کتاب الهمة.
٨_ الجامع الکبیر.
٩_ الجامع الصغیر.
١٠_ المسند الکبیر.
١١_ الفوائد.
و د علمێ مێژوویێ (تاریخێ)دا:
١_ التاریخ الکبیر.
٢_ التاریخ الأوسط.
٣_ التاریخ الصغیر.
٤_ الکنى
٥_ اسامي الصحابة
٦_ الضعفاء الصغیر والکبیر.
د بیروباوەران دا:
١_ خلق افعال العباد.
٢_ الرد علی الجهمیة.
٣_ اصحاب التعطیل.
حافظ ئبن کەثیر دبێژیت: رەحمەتا خودێ ل ئیمامی بیت، ئەوی زانینەکا ب مفا ل پشت خۆ بجهـ هێلاییە، هەمی موسلمان مفای ژێ دبینن.([19])
ئیمام دبێژیت: من ١٠٠،٠٠٠ حەدیسێن دروست ژبەرن، و ٢٠٠،٠٠ حەدیسێن نەدروست.([20])
و سەحکەنە تاقیکرنا ئەهلێ بەغداد ژ بوخاری هوین دێ تشتێن سەیر و سەمەر گوهـ لێبن.
ئیمامی نە تنێ دمەیدانا حەدیس و علمی دا بەهرەکا هەرە باش هەبوو، بەلکو د مەیدانا عیبادەت و زوهد و رەوشتێ جوان دا بەشەکێ هەرە باش هەبوو، کەسەکێ گەلەك مەرد و بەخشندە و سەخی بوو، کەسەکێ زاهد بوو د دونیایێ دا، و راغب بوو بۆ ئاخرەتێ (دلێ خۆ بربوو ئاخرەتێ)، و گەلەك مال ڤەشارتی و ئاشکەرایی دکرە خێر، گەلەك عیبادەتێ خودێ دکر، و گەلەك قورئان د خواند ب تایبەتی د ڕەمەزانێ دا، خۆدان ڕەوشتەکێ بلند بوو، ئەگەر خۆدان سەحکەتە پەرتووکێن ئیمامی دێ ب باشی بینیت، دەمێ بەحسی کەسەکێ لاواز (ضعیف) کربا، دا بێژیت: (فیه نظر)، و ئەگەر پەیڤەکا هەرە صەریح بێژیت، دا بێژیت: فلان کەس (منکر الحدیث)ــه([21]).
بەکر بن مونیر دبێژیت: من گوهـ ل ئیمامی بوو د گۆت: (ارجو ان القي الله ولا یحاسبني اني اغتبت احداً). ئانکو: هیڤییا من ئەوە ئەز بگەهمە خودێ و حسابێ د گەل من نەکەت کو من غەیبەتا کەسەکی کربیت([22]).
ئیمامێ بوخاری ب سێ سالوخەتان بەرنیاس بوو([23]):
١_ کێم ئاخفتن.
٢_ چاڤێ خۆ نە دبرە ئەوا ل بەر دەستێ خەلکی.
٣_ مایێ خۆ د کاروبارێن خەلکێ دا نەدکر.
ژبەر ڤان سالوخەتێن ل دەف ئیمامی هەین، خودایێ مەزن قەبول دا ئیمامی و صەحیحا وی.
پشتی ئەوێ نەخۆشییا ئیمامی دگەل ئەمیرێ بوخارایێ دیتی، ل دەمێ زڤڕینا وی بۆ بوخارایێ تووشی نەخۆشییەکا گەلەك گران بوو.
هندەك کەسان ژ ئیمامی گوهــ لێبوو د گۆت: (اللهم انه قد ضاقت علي الأرض بما رحبت، فاقبضني إلیك). ئانکو: ئەی خودێ دونیا ب بەرفرەهییا خۆڤە یا ل بەر من تەنگ بووی، ڤێجا من ببە دەف خۆ.
ئیمام ل شەڤا شەمبی کو شەڤا جەژنا ڕەمەزانێ بوو، ل سالا دووسەد و پێنجی و شەشێ (٢٥٦ هـ) ل ژییێ ٥٦ سالییێ دا چوو بەر دلوڤانییا خودێ ل گوندێ (خرتنك) ([24]).
ئەڤە هەمی پشتی ژیانەکا پڕ زانین و کارێن هەرە باش و سەفەر و گەشتێن درێژ.
فرحمه الله رحمة واسعة.
ناڤێ وێ یێ دروست: (الجامع المسند الصحیح المختصر من أمور رسول الله -صلی الله علیە وسلم- و سننه و أیامه)([25]).
الجامع: ناڤێ وێ کریە الجامع چونکی بەحسی گەلەک (فنونا) دکەت، ژ (العقائد، الإیمان، الأحکام، الفضائل، الأخبار عن الأمور الماضیة و الآتیة، الآداب، الرقائق) و گەلەکێن دی.
المسند: ئانکو هەمی حەدیس (متصل)ـن ژ دەستپێکێ هەتا دوماهیێ دگەهیتە پێغەمبەری (صلی الله علیە و سلم) چ گوتن یان کریار یان تەقریر([26]).
الصحیح: ئانکو چ حەدیسێن لاواز د ڤێ پەرتووکێ دا نینن. هەر وەکی ئیمام ب خۆ دبێژیت: کو من چ حەدیس نە کرینە د ڤێ پەرتووکێ دا ئیلا ئەو حەدیسەکا دروستە.
المختصر: ئانکو ئەو حەدیسێن صحیح یێن ئیمامی ژبەر هەمی نە ئیناینە د ڤێ پەرتووکێ دا. بەلکو دبێژیت: ئەڤە چەند حەدیسەکن من یێن ژێگرتین.
ئیمام دبێژیت: من پەرتووکا (الجامع الصحیح) د شازدە سالان دا نڤیسی، و من یا کری حوجەت دناڤبەرا خۆ و خودایێ مەزن دا([27]).
ئیمام دبێژیت: جارەکێ ئەز ل مەجلسا شێخێ خۆ (ئیسحاق بن راهەوەیهـ -شێخێ مەشرقا ئیسلامێ-) بووم، د گۆت: خوزی ئێك ژ هەوە ب کۆمکرنا پەرتووکەکا کورت (مختصر) یا فەرموودێن دروست (صحیح) ڕاببیت([28]).
ئیمام دبێژیت: (فوقع ذلك في قلبي) ئانکو: ئەڤ چەندە کەتە د دلێ من دا([29]).
پەیڤەکا بچیك ژ شێخێ مەشرقا ئیسلامێ کەتە دلێ گەنجەکێ عەجەمی (بیانی)، و پتری شازدە (١٦) سالان کار ل سەر کر هەتا بوویە ئێك ژ تشتێن سەیر و سەمەر.
هەروەسا دبێژن: ئیمامی د خەودا دیت باوەشینەك یا د دەستێ وی دا و یێ ل پێغەمبەری ﷺ دکەت، ئینا پرسیارا ڕاڤەکەرێ خەونا کر، گۆتێ: تو دێ بەرگرییێ ژ سوننەتا پێغەمبەری ﷺ کەی([30]).
پاشان ئیمامی پەرتووکا خۆ (الجامع) نیشا زانایێن هەڕە مەزنێن وی سەردەمی دا، ژ وان: ئەحمەد بن حەنبەل، عەلی بن مەدینی، یەحییا بن مەعین) و گەلەکێن دی، و هەمییان ئەڤ کارێ وی گەلەك و گەلەك باش دیت.
داخوازییا ئبن ڕاهەوەیهـی غایەتەك و ئارمانجەکا مەزن د دلێ ئیمامی دا چاند، و خەونەکا وی پیروزباهی لێکر ل سەر ڤێ رەغبەتێ، و بوویە ئەڤ مێژوویێ مەزن و موبارەك.
پەرتووکا (الجامع) پێك دهێت ژ (٩٧) کیتابان، هەروەسا ژ (٣٩١٨) بابان([31]).
و ژمارەیا حەدیسان ب دووبارەکرن (مکرر)ــڤە نێزیکی (٧٢٧٥) حەدیسانە، هەروەکی ئبن صەلاح و ئیمامێ نەوەوی دبێژن([32]).
هەروەسا ژمارەیا حەدیسان بێ دووبارەکرن (بێ مکرر)، نێزیکی (٢٦٠٧) حەدیسانە([33]).
و ئەڤەیە ئەصلێ بوخاری، و مەبەست ژ (جامع الصحیح) ئەڤ حەدیسەنە.
ئیمامی د پەرتووکا خۆدا نە تنێ حەدیسێن صەحیح ئیناینە، بەلکو پەرتووك یا تژییە ژ (الفوائد العلمیة، والنکت الحکمیة، المعلقات، المتابعات، والاثار عن الصحابة والمتابعین).
ئانکو ئەڤە نە ژ ئەصلێ پەرتووکێ یە.
ئیمامی پەرتووکا خۆ (الجامع الصحیح) دەستپێکر ژ (کیف بدء الوحي) چونکی وەحی سەرەکانیا هەمی خێر و باشیانە، و ب وەحیێ شەریعەت و ئەحکام د چەسپن([34]).
و پشتی (بدء الوحي)یێ؛ (کتاب الإیمان) و (کتاب العلم) ئینایە، چونکی ئەم ب وەحیێ علمی و ئیمانێ دزانن.
و پشتی علمي کریار دهێتن، دەستپێکریە ب باشترین کریار ئەوژی: نڤێژە کو (کتاب الصلاة) و پاشی (کتاب الزکاة، الحج، الصیام ....).
پشتی ژ سەرەدەریا دگەل (خالق)ـی خلاس بووی، هاتە سەرەدەریا دگەل (مخلوق)ـان، دەستپێکریە ب (کتاب البیوع، السلم، الحوالة ....).
و ئیمامی (الجامع) ب دوماهیک ئینایە ب (کتاب التوحید) چونکی ئەڤەیە مرۆڤێن (مفلح) ژ یێن (خاسر) جودا دکەت.
و ئیمامی دەستپێکر ب حەدیسا (انما الأعمال بالنیات) و دوماهی پێ ئیانیە ب حەدیسا (کلمتان خفیفتان علی اللسان). ئاماژەیە بۆ هندێ کو چ کریار ناهێنە وەرگرتن ئیللا ب ئنیەتەکا خالص بۆ خودێ بیت.
و ئێکەمین حەدیس (انما الأعمال بالنیات) ئیمامی ژ شێخێ خۆ (عبدالله بن الزبیر القرشي الحمیدي المکي) ئیناییە، ئاماژەیە بۆ هندێ کو وەحیا دەستپێکری ل مەکەهێ و ئیمامی ژی ژ شێخێ خۆ فەقیهێ مەکەهی (الحمیدي) دەستپێکر.
و دویڤدا حەدیسا (کیف یاتیک الوحي) ئیمامی ژ شێخێ خۆ (مالک بن انس المدني) ئیناییە، ئاماژەیە بۆ هندێ کو وەحی پشتی مەکەهێ ل مەدینێ هاتیە خوارێ، ئیمامی ژی ژ شێخێ خۆ فەقیهێ مەدینێ ئیمام (مالک)ـی ئیناییە. ژبەرکو مەدینە پشتی مەکەهێ دهێت د هەمی فەزلان دا.
ئیمامێ ئبن حەجەر دبێژیت: ئەو کەسێن پەرتووکا (الجامع الصحیح) ژ ئیمامی گوهــ لێبووی و ڤەگێراین چار بوون:
١_ ابو عبد الله محمد بن یوسف الفربري.
٢_ ابو اسحاق ابراهیم بن معقل.
٣_ حماد بن شاکر النسوي.
٤_ ابو طلحة منصور بن محمد البزدوي([35]).
١_ ژ بها و قەدرێ ڤێ پەرتووکێ ئوممەت هەمی ئێك دەنگن ل سەر دروستییا وێ، و زانایێن ئوممەتێ کو دەنگن ل سەر هندێ کو باشترین پەرتووك پشتی قورئانا پیروز (الجامع الصحیح)ــه.
٢_ ئیمامی د ڤێ پەرتووکێ دا گەلەك ب هویربینی ئاگەهـ ژ (ئیتقان و ضەبط و ثیقەیا) هەمی راوییان هەبوو.
٣_ ئیمامی پەرتووکا خۆ یا پێشکێش کری ل سەر ئیمام و حافظێن وەختێ خۆ، وەکی: احمد بن حنبل، علي بن المدیني، ابن معین) و هەمییان ب (صحەتێ) شەهدەیی یا بۆ دایی.
٤_ ئیمامی دەست ب (ترتیب و صیاغە) یا هەمی ئەبوابێن پەرتووکا خۆ یا کری ل مزگەفتا حەرام، و یا تەمام کری ل گەلەك باژێران، چونکی مەککەهـ سەرەکانییا ڕوناهی و وەحی و قیبلا موسلمانان بوویە.
٥_ ئیمامی تەرجەمێن (رواتا) ل (روضة الشریف) یا کری، ئەڤەژی کوم دکەت: (حسن النیة، صدق العبادة، الاستخارة، علو الضبط والاتقان).
٦_ ئەڤ پەرتووکە ئێکەمین پەرتووکە کو هەمی حەدیسێن وێ د صەحیح بوون (ئانکو صحیح المجرد)
٧_ تیکرارا (دووبارەکرنا) حەدیسان و پارچە پارچەکرنا وان د ڤێ پەرتووکێ دا گەلەك مفایێن فقهی یێن ڤەشارتی و ئاشکەرا ب دەستڤە دئینیت.([36])
خواندەڤایێ هێژا:
ئەڤ چەند پەیڤە چپکەکا بچیکە ژ دەریایەکێ زانینا ئیمامێ بوخاری و صەحیحا وی، گەلەك ژ هندێ مەزنتر و ب بهاترە د چەند پەیڤەکێن کێم دا وەسف بکەم، لێ ئەڤ کارە من ئەنجام دا ب هیڤییا ڕازیبوونا خودایێ مەزن و کو ببیتە شیرەتەك و بیرئینانەك بۆ برایێن من یێن بەڕێز.
خودێ هاریکار و پشتەڤانێ مە هەمییان بیت.
اللهم اجعل اعمالنا صالحا، ولوجهك خالصا، ولا تجعل لأحد فیه شیئا.
وصلی الله وسلم وبارك علی محمد وعلی آله وصحبه ومن تبعهم بإحسان الی یوم الدین.
بەرهەڤکرن: م. قادر علي سندی
ژبەرهەمێن: سایتێ مزگەفت
([1]) سیر اعلام النبلاء (ج١٢، ص٤٤٧).
([2]) هندەك ژ وان ئیمامێن ئێتیم ماین و دەیکێن وان ب جوانی پەروەردەکرین وەك: (ئیمامێ شافعی، ئیمام ئەحمەد، ئەبو حەنیفە و گەلەکێن دی).
([3]) البدایة والنهایة (ج١١، ص٢٥)، هدي الساري (ص٤٧٨).
([4]) تهذیب الکمال (ج٢٤، ص٤٤٠).
([5]) موحەممەدێ کوڕێ سەلامێ بیکەندییە، شێخێ بوخاری بوو، و ئەو ئیمام و حافظ بوو، و ئێك ژ (نقاة الحدیث) بوو.
([6]) سیر اعلام النبلاء (١٢/٤١٧) هدي الساري (ص٤٨٣).
([7]) تاریخ دیمشق (٥٢ج/ ٥٨ص).
([8]) تغلیق التعلیق (٥/٣٨٨)
([9]) سیر اعلام النبلاء (١٢/٣٩٥).
([10]) هدي الساري (ص٤٧٩)
([11]) سیر اعلام النبلاء (١٢/٤٣٠).
([12]) ئەڤ هەر چار کەسێن دوماهییێ رواتێن صەحیحا بوخارینە.
([13]) تغلیق التعلیق (٥/٤٠٢).
([14]) تاریخ بغداد (٢/٢١).
([15]) سیر اعلام النبلاء (١٢/٤٠٧).
([16]) تاریخ بغداد (٢/٢٩).
([17]) هدي الساري (ص٤٨٥)
([18]) هدي الساري (ص٤٩٢)
([19]) البدایە و النهایة (١١/٢٧).
([20]) هدي الساري (ص٧)، تاریخ بغداد (٢/٢٥).
([21]) شذارات الذهب (٢/١٥٣).
([22]) طبقات الحنابلة (١/٢٧٦).
([23]) سیر اعلام النبلاء (١٢/٤٤٨).
([24]) هدي الساري (ص٤٩٣)
([25]) تهذیب الأسماء (١/٧٣)، هدي الساري (ص٨)
([26]) تەقریر ئەوە ل دەمێ تشتەک ل دەڤ پێغەمبەری ﷺ ڕویددەت و خۆ ل سەر بێدەنگ بکەت، کو نیشانا ڕازیبینێ یە.
([27]) طبقات الحنابلة (١/٢٧٦).
([28]) تاریخ بغداد (٢/٨)، سیر اعلام النبلاء (١٢/٤٠١)، هدي الساري (ص٧).
([29]) تاریخ بغداد، سیر، هدي الساري.
([30]) هدي الساري (ص٧)
([31]) بترقیم محمد فؤاد عبدالباقي.
([32]) علوم الحدیث (ص١٨)، صیانة صحیح مسلم (ص١٠).
([33]) بترقیم محمد فؤاد عبدالباقي.
([34]) هدي الساري (ص٤٧٠-٤٧٤)
([35]) هدي الساري (ص٤٩١)
([36]) الإمام البخاري لعبدالستار الشیخ (ص٤٨٢-٤٨٤).
عربة الشراء