بەرسڤا پرسیارێ ب کورتی:

فرۆتنا سۆراڤ و سپیاڤان و تشتێن جوانییێ کو دێ دەنە کەسەکی دێ بۆ خۆ جوانکرنا دورست بکاربینن، هوسا دروستە و ئاریشە نینە، هەروەسا ئەگەر نەزانی بکڕ دی بۆ چ مەرەم ب کار ئینیت ل وی دەمی حۆکمێ وی دمینتە ل سەر عەدات و عورفێن وی جڤاکی و مللەتی، ئانکو ئەگەر پڕانییا ژنێن وی وەلاتی، بەس ئەگەر پڕانییا ژنان بۆ خۆ دەرئێخستن و زەلامێن ژ دەرڤە و نە مەحرەم بکارئینا، ل وی دەمی نە دروستە بفرۆشیتێ، چونکی خۆ دەرئێخست و جوانکرن و لێکرنا بێهن خۆشییان بۆ ژنان ب تنێ بۆ مال و هەڤژینییە، نە کو ژ دەرڤە یان هەر مەرەمەکا دی.

الحمدُ لله ربِّ العالمين، والصلاة والسلام على من أرسله اللهُ رحمةً للعالمين، وعلى آله وصحبه وإخوانه إلى يوم الدِّين، أمَّا بعد:

فرۆتنا وان سۆراڤان یا دورست نینە کو پێکهاتێ وان ژ تێکەلێ پیکهاتێ مرۆڤان بیت، وەکی ناڤکا بچووکان و وی پارچا گۆشتی کو وەکی کیسەکییە ل دەمێ ژ دایکبوونا زارۆکی، چونکی ئەو زێدەگاڤییە ل پشکەکا پێکهاتێ مرۆڤی کو ب بەلگەڤە یا هاتییە حەرام کرن. هەروەسا دروست نینە ئەو جۆرە سۆراڤە بهێنە فرۆتن یێن پێکهاتێ حەیوانێ مری و مرار تێدا بیت و تێکەل و پێکهاتێ بەرازی تێدا بیت، چونکی یا پیسە، یان بێهن خۆشکەرەکە کو ماددێ کحۆلی یێ سەرخۆشکەر تێدا تێکەل کری بیت، چونکی یا دیارە دورست نینە تشتەکی بفرۆشی کو یێ حەرام بیت و مفای ژێ وەرگری وەکی بەرازی و تشتێ مرار بووی، ئەڤە ژی ژبەر وێ فەرموودا پێغەمبەری صلَّى الله عليه وآله وسلَّم: إِنَّ اللهَ وَرَسُولَهُ حَرَّمَ بَيْعَ الخَمْرِ وَالمَيْتَةِ وَالخِنْزِيرِ وَالأَصْنَامِ، ثمَّ قال عند ذلك: قَاتَلَ اللهُ اليَهُودَ إِنَّ اللهَ لَمَّا حَرَّمَ شُحُومَهَا جَمَلُوهُ(١) ثُمَّ بَاعُوهُ فَأَكَلُوا ثَمَنَهُ»(٢)،

ئانکو: خودێ و پێغەمبەری وی فرۆتنا عەرەقێ و تشتێ مرار و بەراز و سەنەم یا حەرام کری، پاشی گۆتی: خودێ جۆهییان ژ ناڤ ببەت دەمێ خودێ بەز و دۆهنێ بەرازی ل سەر حەرام کری ئەو چوون حەلاند و کرە دۆهن و فرۆتن و پارێ وان خوار. و زانا د ئێکدەنگن ل سەر حەرامییا مفا وەرگرتنا دۆهن و تشتێن مراربوویان و بەرازان و ئەو دۆهنە د پیسن و نابیت مرۆڤ بخوت و خۆ پێ دۆهن بکەت، هەمی وەکی خوارنا مراری د حەرامن، ب بەلگێ ڤێ ئایەتێ: ﴿قُلْ لاَ أَجِدُ فِي مَا أُوحِيَ إِلَيَّ مُحَرَّمًا عَلَى طَاعِمٍ يَطْعَمُهُ إِلاَّ أَنْ يَكُونَ مَيْتَةً أَوْ دَمًا مَسْفُوحًا أَوْ لَحْمَ خِنزِيرٍ فَإِنَّهُ رِجْسٌ﴾ [الأنعام: ١٤٥].

ئانکو: ئه‌ی موحەمەد- ﷺ - بێژە وان: د وێ دا يا خودێ بۆ من ب وه‌حى هنارتى، ئه‌ز تشته‌كى حه‌رام نابينم بۆ وى يێ بخوت ژ وان تشتێن هوون دبێژن د حه‌رامن ژ حه‌يوانان، ئه‌و نه‌بیت يێ به‌رى ڤه‌كوشتنێ مرار ببیت، يان خوینه‌كا ڕۆن بیت، يان گۆشتێ به‌ڕازى بیت هندى ئه‌وه‌ ئه‌و يێ پيسه‌. هەروەسا یا دورست نینە سۆراڤ و سپیاڤ بهێنە فرۆتن کو زیانێ بگەهینە پیستێ سەروچاڤان و ببیتە ئەگەرێ نەخۆشییان، چونکی پێکهاتێ کیمیایی یێ تێدا و ناچێبیت زیان بگەهیتە تە و کەسەکێ دی ب ڕێکا فرۆتنا وان، ژبەر ڤێ فەرموودا پێغەمبەری صلَّى الله عليه وآله وسلَّم: لاَ ضَرَرَ وَلاَ ضِرَارَ(٣).

ئانکو: نەزیانێ بگەهینە خۆ و نە زیانێ بگەهینە خەلکی. 

بەس ئەگەر وان جوانکارییان پێکهاتین حەرام تێدا نەبن دورستە ژن بکار بینیت مادەم بۆ هەڤژین و وان کەسایە یێن خودێ ڕێک دایێ خۆ بۆ جوان بکەت، هەروەسا دورستە هەر بێهن خۆشکەرەکێ ب کار بینن ئەگەر ماددێ کحۆلی یێ سەرخۆشکەر تێدا نە بیت، هەروەسا ب چ ڕەنگان دورست نینە ل دەمێ ئیحرامان بێهنێ ل خۆ بکەن، پێغەمبەر صلَّى اللهُ عليه وآله وسلَّم: وَلاَ تَلْبَسُوا شَيْئًا مَسَّهُ زَعْفَرَانٌ وَلاَ الوَرْسُ(٤)، ئانکو: تشتەکی نەکە بەر خۆ کو زەعفەران و وەرس لێ دابیت. ئەڤە یا عامە بۆ ژن و زەلامان، ب نسبەت ژنان دەمێ زەلامێ  وێ دمریت و هەتا عیدە تەمام نە ببیت، ژبەر ڤی فەرموودا پێغەمبەری صلَّى الله عليه وآله وسلَّم: لاَ يَحِلُّ لاِمْرَأَةٍ تُؤْمِنُ بِاللهِ وَاليَوْمِ الآخِرِ أَنْ تُحِدَّ عَلَى مَيِّتٍ فَوْقَ ثَلاَثٍ إِلاَّ عَلَى زَوْجٍ فَإِنَّهَا تُحِدُّ عَلَيْهِ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَعَشْرًا(٥).

ئانکو: یا حەلال نینە بۆ ژنەکێ باوەری ب خودێ و ڕۆژا دووماهیێ هەبیت خۆ خەمگین بکەت و بەهییێ بدانیت زێدەتر ژ سێ ڕۆژان، ب تنێ بۆ زەلامێ  وێ نەبیت کو بۆ وی چار هەیڤ و دەهـ ڕوژن.

و ل دەمێ دەرکەفتنا وێ ژ مال خۆ بۆ مزگەفتێ ژی بیت پێدڤییە وێ بێهێن خۆشییێ ب خۆڤە نەهێلیت، دەرکەتن ژ مال ب بێهنا خۆش ڤە گونەهەکا گەلەک مەزنە خۆ زەلامێ وێ ژی ڕێکێ بدەتێ، بەلگە ژی ئەڤ فەرموودا پێغەمبەرییە صلَّى الله عليه وآله وسلَّم: أَيُّمَا امْرَأَةٍ اسْتَعْطَرَتْ فَمَرَّتْ عَلَى قَوْمٍ لِيَجِدُوا مِنْ رِيحِهَا فَهِيَ زَانِيَةٌ»(٦)، 

ئانکو: هەر ژنەکا ژ مال دەرکەڤیت و بێهنا خۆش ل خۆ بکەت و د بەر زەلامان ڕا بچیت و بێهنا وێ بچیتە زەلامان، ئەو ژنە یا زناکەرە. هەروەسا ئەڤ فەرموودا پێغەمبەری صلَّى الله عليه وآله وسلَّم: إِذَا شَهِدَتْ إِحْدَاكُنَّ المَسْجِدَ فَلاَ تَمَسَّ طِيبًا(٧)؛

ئانکو: ئەی گەلی ژنان گەر ئێک ژ هەوە چوو مزگەفتێ بلا بێهنێن خۆش ل خۆ نە کەت. و یا دیارە فرۆتنا وان تشتێن جوانکارییێ بدەتە کەسەکی کو دێ بۆ ڕویساتیێ و خۆدەرئێخستن و گونەهێیە و بۆ چوونا ژدەرڤەیە، ل وی دەمی حەرامە، چونکی هاریکرن تێدا یا حەرامە و گونەهە، ب بەلگێ ڤێ فەرموودا پێغەمەری صلَّى الله عليه وآله وسلَّم: مَا تَرَكْتُ بَعْدِي فِتْنَةً أَضَرَّ عَلَى الرِّجَالِ مِنَ النِّسَاءِ(٨)، ئانکو: ل پشتی خۆ من چو فتنە نەهێلاینە زیانا وێ یا زێدەتر بیت ل سەر زەلامان ژ فتنا ژنان پێڤەتر نەبیت.

و هەر وەسان ژبەر ڤێ فەرموودا پێغەمبەری صلَّى الله عليه وآله وسلَّم: فَاتَّقُوا الدُّنْيَا وَاتَّقُوا النِّسَاءَ فَإِنَّ أَوَّلَ فِتْنَةِ بَنِي إِسْرَائِيلَ كَانَتْ فِي النِّسَاءِ(٩).

ئانکو: هەوە ئاگەهـ ژ دونیایێ و ژنان هەبیت و خۆ ژێ بپارێزن، ب ڕاستی ئێکەم فتنا بەنی ئیسرائیلییان ژن بوو.

بەس فرۆتنا سۆراڤ و سپیاڤان و تشتێن جوانییێ کو دێ دەنە کەسەکی دێ بۆ خۆجوانکرنا دورست بکارئینن، هوسا دروستە و ئاریشە نینە، هەروەسا ئەگەر نەزانی بکڕ دی بۆ چ مەرەم بکارئینیت ل وی دەمی حۆکمێ وی دمینتە ل سەر عادات و عورفێن وی جڤاکی و مللەتی، ئانکو ئەگەر پڕانییا ژنێن وی وەلاتی، بەس ئەگەر پڕانییا ژنان بۆ خۆ دەرئێخستن و زەلامێن ژ دەرڤە و نە مەحرەم بکارئینا، ل وی دەمی نەدروستە بفرۆشیتێ، چونکی ئەڤە قاعیدەیە «الحُكْمَ لِلْغاَلبِ،ِ وَالنَّادِرُ لاَ حُكْمَ لَهُ» ئانکو: حۆکم بۆ پڕانییێیە و تشتێ کێم چو حۆکم نینە، «مُعْظَمُ الشَّيْءِ يَقُومُ مَقَامَ كُلِّهِ» ئانکو: پڕانی و گەلەتییا تشتی جهێ هەمییان و کێمێ دگریت. 

و (القرافيّ) خودێ دلوڤانیێ پێ ببەت، دبێژیت: «الأصل اعتبار الغالب وتقديمُه على النادر، وهو شأن الشريعة، كما يُقَدَّم الغالب في طهارة المياه وعقودِ المسلمين .. ويُمنع شهادةُ الأعداء والخصوم لأنَّ الغالب منهم الحيفُ وهو كثيرٌ في الشريعة لا يُحصى كثرةً»(١٠).

ئانکو: یا ئەسلی و دروست وەسایە حساب و پشت بەستن دێ ب پڕانی و زۆرینێ هێتە کرن و دکەڤیتە بەری کێمینێ، کا چەوان وەکی ئاڤ ل دویف ڕێژا پاقژییا پڕانییا وێ دمینیت، هەروەسان د عەقدا موسلماناندا، و ڕێگری ل شاهدییا دوژمنی یان کەسەکی دهێتە گرتن کو کەرب ژێڤە ببن، چونکی گەلەک جار ژ حەقییێ لاددەن ژبەر دوژمنایەتییا وان و ئەڤ تشتە گەلەک د شەریعەتیدا یێ هەی و ناهێتە هژمارتن. ئەگەر بابەتێ تەبەروجێ کێم و بەلاڤ نەبوو و نەزانی ئەو کەس دێ بۆ چ بکارئینیت ئەو دشێت وان تشتێن جوانکارییێ بفرۆشیت پشت بەستن ب باشییا خەلکی، ژ خۆ ئەگەر گومان ل پڕانی و هەمی بکران هەبوو ل وی دەمی نابیت بفرۆشیت، ئەڤە ژی ل دویف ڤێ فەرموودا پێغەمبەری صلَّى الله عليه وآله وسلَّم: دَعْ مَا يَرِيبُكَ إِلَى مَا لاَ يَرِيبُكَ(١١).

ئانکو: خۆ ژ وان تشتا دویربکە یێن تە گومان ژێ هەی ژبەر وی تشتێ تە گومان ژێ نەی. و هەروەسا ژبەر ڤێ فەرموودا پێغەمبەری صلَّى الله عليه وآله وسلَّم: فَمَنِ اتَّقَى الشُّبُهَاتِ اسْتَبْرَأَ لِدِينِهِ وَعِرْضِهِ، وَمَنْ وَقَعَ فِي الشُّبُهَاتِ وَقَعَ فِي الحَرَامِ (١٢).

ئانکو: هەر کەسەکێ خۆ ژ گومانان بپارێزیت ئەو وی دین و عەرزێ خۆ پاراست و هەر کەسەکێ کەتە د گوماناندا ئەو دێ کەڤیتە د حەرامییێ دا. ڤێجا یا دورست نینە سۆراڤ و بێهن خۆشکەران بفرۆشنە کەسەکی کو ژبەر وان گونەهێ پێ بکەت، خۆ چەند پشتی شیرەت لێ کرنێ ژی بیت بۆ هندی کو د کارێن حەرام دا بکارنەئینیت، چونکی ئەسل ئەڤەیە حال و ڕەوشا وی بخوینیت و بەری خۆ بدەتێ دا یا دروست بۆ دیار بیت.

بەرسڤا زانایێ هێژا (محمد بن علی فرکوس خودایێ مەزن بپارێزیت.

(١) «جَمَلُوهُ» أي: أذابوه، والجميل هو الشحم المذاب، ويقال: جَمَلْتُ الشحمَ وأجملتُه: إذا أَذَبْتُه واستخرجتُ دُهْنَه. [«النهاية» لابن الأثير (١/ ٢٩٨)، «الفائق» للزمخشري (١/ ٢٣٢)].

(٢) أخرجه البخاري في «البيوع» باب بيع الميتة والأصنام (٢٢٣٦)، ومسلم في «المساقاة» (١٥٨١)، من حديث جابر بن عبد الله رضي الله عنهما.

(٣) أخرجه ابن ماجه في «الأحكام» بابُ مَن بنى في حقِّه ما يضرُّ بجاره (٢٤٣١) من حديث ابن عبَّاسٍ رضي الله عنهما. قال النووي في الحديث رقم (٣٢) من «الأربعين النووية»: «وله طرقٌ يَقْوى بعضُها ببَعضٍ»، وقال ابن رجبٍ في «جامع العلوم والحكم» (٣٧٨): «وهو كما قال». والحديث صحَّحه الألباني في «الإرواء» (٨٩٦).

(٤) أخرجه البخاري في «الحجِّ» باب ما يُنهى مِن الطيب للمُحْرِم والمُحْرِمة (١٨٣٨)، ومسلم في «الحجِّ» (١١٧٧)، من حديث ابن عمر رضي الله عنهما.

(٥) أخرجه البخاري في «الجنائز» باب إحداد المرأة على غير زوجها (١٢٨٠)، ومسلم في «الطلاق» (١٤٨٦)، 

من حديث أمِّ حبيبة رضي الله عنها. وسببُ ذكر الحديث أنَّ زينب بنت أبي سلمة قالت: دخلتُ على أمِّ حبيبة زوجِِ النبيِّ صلَّى الله عليه وسلَّم حين توفِّي أبوها أبو سفيان، فدَعَت أمُّ حبيبة بطِيبٍ فيه صفرةٌ: خَلوقٌ أو غيره فدهنت منه جاريةً ثمَّ مسَّت بعارضَيْها ثمَّ قالت: «واللهِ ما لي بالطيب من حاجةٍ، غير أنِّي سمعتُ رسول الله صلَّى الله عليه وسلم يقول على المنبر ..(ثمَّ ذكرتِ الحديثَ).

(٦) أخرجه أبو داود في «الترجُّل» باب ما جاء في المرأة تتطيَّب للخروج (٤١٧٣)، والترمذي في «الأدب» باب ما جاء في كراهية خروج المرأة متعطِّرةً (٢٧٨٦)، والنسائي واللفظ له في «الزينة» باب ما يُكره للنساء من الطيب (٥١٢٦)، من حديث أبي موسى الأشعريِّ رضي الله عنه. وصحَّحه الألبانيُّ في «صحيح الجامع» (٢٧٠١).

(٧) أخرجه مسلم في «الصلاة» (٤٤٣) من حديث زينب زوجة عبد الله بن مسعودٍ رضي الله عنهما.

(٨) أخرجه البخاري في «النكاح» باب ما يُتَّقى من شؤم المرأة (٥٠٩٦)، ومسلم في «الرقاق» (٢٧٤٠)، من حديث أسامة بن زيدٍ رضي الله عنهما.

(٩) أخرجه مسلم في «الرقاق» (٢٧٤٢) من حديث أبي سعيدٍ الخدريِّ رضي الله عنه.

(١٠) «الفروق» للقرافي (٤/ ١٠٤) بتصرُّف.

(١١) أخرجه الترمذي في «صفة القيامة والرقائق والورع» (٢٥١٨)، والنسائي في «الأشربة» باب الحثِّ على ترك الشبهات (٥٧١١)، من حديث الحسن بن عليٍّ رضي الله عنهما، وصحَّحه أحمد شاكر في «تحقيقه لمسند أحمد» (٣/ ١٦٩) والألباني في «الإرواء» (١٢)، والوادعي في «الصحيح المسند» (٣١٨).

(١٢) أخرجه البخاري في «الإيمان» باب فضل مَن استبرأ لدينه (٥٢)، ومسلم في «المساقاة والمزارعة» (١٥٩٩)، من حديث النعمان بن بشيرٍ رضي الله عنهما.

https://walamakan.com/3073