پرسیار:
ئەز وەکی بازرگانەک چەند کەسەک یین هەین هەڤڕکییا من دکەن و هندەکێن دی بەردەوام جاسوسییێ دکەن و هندەکێن دی ب وی ڕەنگی هەڤڕکییێ ل سەر وی بنەمای دکەن کو ڕەحم د بازرگانییێ دا نینە، ئانکو ئەگەر ئەز وی کاری نەکەم دێ ل بەرانبەری من دهێتە کرن، ڤێجا چ تشتی بۆ من یێ ڕێ پێ دایە د هەڤڕکییا وان دا بکەم؟ و سەبارەت ڕەفتارا د گەل بکڕان دا ئەز دشێم هندەک کەسان بینم و پارەی بدەمێ بۆ ڕیکلامێ و بالا خەلکی بکێشن و ب ڕەنگەکی کو خەلک بزانن ئەو بکڕن و د ڕاستی دا ب وی ڕەنگی نینە، ب تنێ ژبەر هندێ بالا خەلکی دکێشن کو ئەز غشی تێدا ناکەم، ڤێجا حۆکمێ ڤی کاری چییە؟ و ئەرێ ل سەر من واجبە ژێدەر و پێکهاتێ کەلوپەلێن خۆ بێژمە فرۆشیاران، د دەمەکی دا کو یا دیارە ئەڤ بابەتە نهێنییا کۆمپانییا و بازرگانایە؟ ڤێجا ئەز د ناڤ ڤان هەمی شوبوهات و گۆمان و هەڤڕکییان دا چەوا ببمە کەسەکێ ئەمین و دەستپاقژ د گەل بکڕاندا؟

بەرسڤا پرسیارێ ب کورتی:
پێدڤییە ل سەر بازرگان و زەنگینان چەند ڕەوشت و ڕەفتارێن پەیڕەو بکەن، بەلکو خودێ بەرەکەتێ بێخیتە بازرگانییا وان و ڕزقێ وان زێدە کەت.
و هندەک ژ وان سیفەتان پێکهاتیینە:
۱- نابیت بازرگانی وی مژوول بکەت ژ زکر و نڤێژ و ئەرکێن دی یێن خودێ. 
۲- ل دویف حەلالی بگەڕیت و خۆ و مال و زاروکێن خۆ تووشی حەرامییێ نەکەت.
۳- دوورکەتن ژ وان تشتان یێن گومان تێدا.
٤- خۆ ب باشی و خێر و ڕاستگۆیاتییێ و تەقوا خودێ ڤە گرێ بدەت.
۵- بێ ئاگەهـ نەبوون ژ کرنا خێر و سەدەقان.
٦- لێبۆرین و ساناهی کرن. 
۷- جاڤخشاندن ل سەر هەژار و چاڤەڕێ بکەت دەمێ دەینەکێ وی دکەڤیتە لایێ وان.
۸- دوورکەتن ژ معاملا حەرام و وان سیفەتێن کو نە د گونجاینە بۆ مرۆڤەکێ موسلمان.
۹- هەر وەسا پێدڤییە بازرگانێ باوەردار خۆ ب ڕەوشتێ باشڤە گرێدەت و هاریکارییا کەسێن موحتاج بکەت و ئەوا وی بۆ خۆ پێ خۆش بلا بۆ برایێ خۆ یێ بازرگان ژی پێ خۆش بیت. 
۱٠- ب تنێ پشتا خۆ ب خودێ ڤە گرێ دەت و دلێ خۆ ب خودێ ڤە گرێدەت نە ب ئەگەران ڤە و خۆ دویر بکەت ژ تەماعی و ڕەزیلییێ و ڤەشارتنا کەلوپەلان و جاسوسیکرنا ل سەر بازرگانان و زیان گەهاندن ب هەڤڕکێن خۆ و ئەو ئاخفتنا دبێژیت: ڕەحم د کارێ بازرگانیکرنێ دا نینە ... ئەڤە هەمی د حەرامن.
یا ئێکێ: ل سەر بازرگان و زەنگینان پێدڤییە ڕەوشت و ڕەفتارێن جوان پەیڕەو بکەت، دا کو خودایێ مەزن بەرەکەتێ بێخیتە بازرگانییا وان و رزقێ وان زێدە بکەت.
و هندەک ژ وان سیفەتان پێکهاتینە ژ:
۱- نابیت بازرگانی وی مژویل بکەت ژ زکر و نڤێژ و ئەرکێن دی یێن خودێ، لەوما خودایێ مەزن وەسفا باوەردارێن باش یا کری ب وێ چەندێ کو بازرگانی وان مژویل ناکەت ژ گوهداریکرنا خودێ، وەکی دبێژیت: (رِجَالٌ لَا تُلْهِيهِمْ تِجَارَةٌ وَلَا بَيْعٌ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ وَإِقَامِ الصَّلَاةِ وَإِيتَاءِ الزَّكَاةِ يَخَافُونَ يَوْمًا تَتَقَلَّبُ فِيهِ الْقُلُوبُ وَالْأَبْصَارُ * لِيَجْزِيَهُمُ اللَّهُ أَحْسَنَ مَا عَمِلُوا وَيَزِيدَهُمْ مِنْ فَضْلِهِ وَاللَّهُ يَرْزُقُ مَنْ يَشَاءُ بِغَيْرِ حِسَابٍ) [النور: 37، 38]
ئانکو: هنده‌ك زه‌لامن نه‌ بازرگانى و نه‌ كڕين و فرۆتن وان ژ زكرێ خودێ و كرنا نڤێژێ و دانا زه‌كاتێ بۆ پێدڤییان مژویل ناكه‌ت، ئه‌و ژ ڕوژا قيامه‌تێ دترسن يا كو دل تێ دا د ناڤبه‌را هيڤى و ترسێ دا دئێنه‌ وه‌رگێڕان و چاڤ ژى تێدا دئێنه‌ وه‌رگێڕان و به‌رێ وان دمينته‌ ل هندێ كانێ دێ چ ب سه‌رى ئێت؟ دا خودێ جزايێ باشترين كارێن وان بده‌تێ و ژ قه‌نجییا خۆ خێرێ ل وان زێده‌ كه‌ت و يێ خودێ بڤێت ئه‌و بێ هژمار ڕزقى دده‌تێ و هند خێرێ دده‌تێ كو چو جاران ئه‌و كارێ ئه‌و دكه‌ت هندى وێ خێرێ نه‌بت.
۲- ل دویف حەلالی بگەڕیت و خۆ و مال و زاروکێن خۆ توشی حەرامییێ نەکەت، وەکی خودایێ مەزن دبێژیت: ( يَاأَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَأْكُلُوا أَمْوَالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْبَاطِلِ ) [النساء: 29]
ئانکو: ئه‌ى گه‌لى ئه‌وێن باوه‌ری ب خودێ وپێغه‌مبه‌رێ وى ئیناى، وكار ب شریعه‌تێ وى كرى، بۆ هه‌وه‌ حه‌لال نينه‌ هنده‌ك ژ هه‌وه‌ بێ حه‌ق مالێ هنده‌كان بخۆن، وه‌سا تێ نه‌بت كو ب ڕێكه‌كا شه‌رعى وكه‌سبه‌كا حه‌لال و ب ڕازي بوونا هه‌وه‌ بیت.
۳- دویرکەتن ژ وان تشتان یێن گومان تێدا، د فەرموودەکێدا یا هاتی:  فَمَنِ اتَّقَى الشُّبُهَاتِ اسْتَبْرَأَ لِدِينِهِ، وَعِرْضِهِ، وَمَنْ وَقَعَ فِي الشُّبُهَاتِ وَقَعَ فِي الْحَرَامِ [رواه البخاري (52) ، ومسلم (1599).
ئانکو: هەر کەسەکێ خۆ ژ وان تشتان دویر بێخیت یین کو گومان تێدا هەی حەرامییا تێدا، ئەو وی دین و عەرزێ خۆ پاراست و هەر کەسەکێ بکەڤیتە د گومانێ دا دێ کەڤیتە د حەرامییێ دا.

٤- خۆ ب باشی و خێر و ڕاستگۆیاتییێ و تەقوا خودێ ڤە گرێ بدەت، حەکیمێ کوڕێ حوزامی خودێ ژێ ڕازی بیت دبێژیت: پێغەمبەرێ خودێ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ دبێژیت: الْبَيِّعَانِ بِالْخِيَارِ مَا لَمْ يَتَفَرَّقَا، فَإِنْ صَدَقَا وَبَيَّنَا بُورِكَ لَهُمَا فِي بَيْعِهِمَا، وَإِنْ كَتَمَا وَكَذَبَا مُحِقَتْ بَرَكَةُ بَيْعِهِمَا.
رواه البخاري (1973) ، ومسلم (1532) .
ئانکو: بکڕ و فرۆشیار ب کەیفا خۆنە و دشێن پەشێمان بن دا کو ژیکجودا ببن، ڤێجا ئەگەر د ڕاستگۆ بوون و کێموکاسییێن کەلوپەلێن خۆ دیار کرن، دێ بەرەکەت کەڤیتە کار و مالێ وان و ئەگەر کێموکاسیێن کەلوپەلێن خۆ ڤەشارتن دێ بەرەکەت ژ کڕن و فرۆتنا وان چیت و نامینیت. و ئیسماعیلی کوڕێ عوبەیدێ کوڕێ ڕیفاعە ی ژ باب و باپیرێن خۆ یا ڤەگوهاستی و دبێژیت: أَنَّهُ خَرَجَ مَعَ النَّبِيِّ ﷺ إِلَى الْمُصَلَّى ، فَرَأَى النَّاسَ يَتَبَايَعُونَ فَقَالَ: يَا مَعْشَرَ التُّجَّارِ، فَاسْتَجَابُوا لِرَسُولِ اللَّهِ ﷺ وَرَفَعُوا أَعْنَاقَهُمْ وَأَبْصَارَهُمْ إِلَيْهِ فَقَالَ: إِنَّ التُّجَّارَ يُبْعَثُونَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ فُجَّاراً ، إِلاَّ مَنِ اتَّقَى اللَّهَ وَبَرَّ وَصَدَقَ) . رواه الترمذي (1210) ، وابن ماجه (2146) ، وصححه الألباني في " صحيح الترغيب " (1785) .
ئانکو: د گەل پێغەمبەری دەرکەت بۆ موسەلایێ (جهێ نڤێژکرنێ) کۆمەکا مرۆڤان دیت کڕین و فرۆتن دکر و گۆتی: ئەی کوما بازرگانان وان ژی بەرسڤا پێغەمبەری ﷺ دا و مل و چاڤێن خۆ بۆ لایێ وی بلند کرن و گۆتی: بازرگان ل ڕوژا دووماهییێ ب فاجر و خراب دێ هێنە حەشر کرن، ئیلا ئەگەر کەسەک نەبیت تەقوا خودێ کربیت و یێ ڕاستگۆ بیت.
۵- بێ ئاگەهـ نەبوون ژ کرنا خێر و سەدەقان، قەیسی کوڕێ ئەبو غەرزەتەی دبێژیت: كان ﷺ يقول: يَا مَعْشَرَ التُّجَّارِ إِنَّ الْبَيْعَ يَحْضُرُهُ اللَّغْوُ وَالْحَلِفُ، فَشُوبُوهُ بِالصَّدَقَةِ . رواه الترمذي (1208) ، وأبو داود (3326) ، والنسائي (3797) ، وابن ماجه (2145 ) ، وصححه الألباني في "صحيح أبي داود" .
ئانکو: پێغەمبەر ﷺ دبێژیت: ئەی کۆما بازرگانان کڕین و فرۆتن دێ هەوە تووشی ئاخفتنا بێ مفا و سیندخوارنێ کەت، لەوما تێکەل بکەن د گەل خێر و سەدەقە کرنێ و سەدەقێ بدەن.
٦- لێبۆرین و ساناهی کار کرن، جابرێ کوڕێ عبداللە دبێژیت: پێغەمبەر ﷺ دبێژیت: (رَحِمَ اللَّهُ رَجُلاً سَمْحًا إِذَا بَاعَ ، وَإِذَا اشْتَرَى ، وَإِذَا اقْتَضَى) رواه البخاري (1970) .
ئانکو: ڕەحمەتا خودی ل وی کەسی ل دەمێ تشتی دفرۆشیت یێ ب لێبۆرین بیت و دەمێ تشتی دکڕیت یێ ب لێبۆرین بیت و دەمێ دادوەرییێ دکەت بلا یێ نەرم و حەلیم بیت.
۷- چاڤخشاندن ل سەر هەژار و چاڤەڕێ بکەت دەمێ دەینەکێ وی دکەڤیتە لایێ وان، ئەبو یوسر دبێژیت: پێغەمبەر ﷺ دبێژیت: (مَنْ أَنْظَرَ مُعْسِراً أَوْ وَضَعَ عَنْهُ أَظَلَّهُ اللَّهُ فِي ظِلِّهِ) رواه مسلم ( 3006 ) .
ئانکو: هەر کەسەکێ چاڤخشاندنەکی ل سەر کەسێ هەژار بکەت و یێ چاڤەڕێ بیت و خۆ بگریت ل دەمێ دەینێ وی دکەڤیتە دەڤ ئێکی، خودێ دێ وی ئێخیتە د بن سیبەرا خۆڤە.
۸- دویرکەتن ژ معاملا حەرام و وان سیفەتێن کو نە د گۆنجاینە بۆ مرۆڤەکێ موسلمان، ڤێجا بازرگان بیت یان هەر کەسەکێ دی بیت، وەکی معاملا ڕیبەوی و کڕین و فرۆتنا غەرەر (فرۆتنا تشتێن نەڕۆهن) و فرۆتن و بازرگانیکرنا ب تشتێ حەرام و غش و درەو و حیلە و تشتێن هۆسا. 
۹- هەر وەسا پێدڤییە بازرگانێ باوەردار خۆ ب ڕەوشتێ باشڤە گرێدەت و هاریکارییا کەسێن موحتاج بکەت و ئەوا وی بۆ خۆ پێ خۆش بلا بۆ برایێ خۆ یێ بازرگان ژی پێ خۆش بیت و گەلەک دوعا بۆ خۆ و موسلمانان بکەت کو خودێ حەلالی بدەت و ژ حەرامی بپارێزیت.
۱٠- ب تنێ پشتا خۆ ب خودێ ڤە گرێ دەت و دلێ خۆ ب خودێ ڤە گرێدەت نە ب ئەگەران ڤە و خۆ دویر بکەت ژتەماعی و ڕەزیلییێ و ڤەشارتنا کەلوپەلان و خۆ ب ڕاستگۆییێ و ڕەوشتێن بلند و جوان سەرەدەریکرنێ ڤە گرێ بدەت. 
یا دوویێ: جاسوسیکرنا ل سەر بازرگانان و زیان گەهاندن ب هەڤڕکێن خۆ و ئەو ئاخفتنا دبێژیت: ڕەحم د کارێ بازرگانی کرنێ دا نینە ئەڤە هەمی د حەرامن و بۆ کەسێ ئیماندار یا گۆنجای نینە، چونکی زیان گەهاندن ب موسلمانان یا حەرامە و پێدڤییە یا موسلمانی بۆ خۆ دڤێت، دڤێت بۆ برایێ خۆ یێ موسلمان ژی بڤێت و هەر تشتەکێ بۆ خۆ نەڤێت دڤێت بۆ برایێ خۆ ژی نەڤێت. پێغەمبەر ﷺ دبێژیت: (لَا ضَرَرَ وَلَا ضِرَارَ) رواه ابن ماجة (2340) وصححه الألباني في "صحيح ابن ماجة" .
ئانکو: نە زیانێ بگەهینە خۆ و نە زیانێ بگەهینە خەلکەکی. 
ئیمامی الشوكاني رحمه الله دەڵێت :
" فِيهِ دَلِيلٌ عَلَى تَحْرِيمِ الضِّرَارِ عَلَى أَيِّ صِفَةٍ كَانَ ، فَلَا يَجُوزُ فِي صُورَةٍ مِنْ الصُّوَرِ إلَّا بِدَلِيلٍ يُخَصُّ بِهِ هَذَا الْعُمُومَ " انتهى من "نيل الأوطار" (5/ 311) .

ئانکو: ئەڤ فەرموودە بەلگەیە ل سەر حەرامییا زیان گەهاندنێ ب هەر ڕەنگێ هەبیت و ب چ ڕەنگەکی دورست نینە ئیللا ئەگەر ب بەلگەکی وێ گشتگرییێ تایبەت بکەت.
و ئیمامی (البخاري (13) ، ومسلم (45) ، والنسائي (5017) - واللفظ له) ژ ئەنەسی یا ڤەگوهاستی و دبێژیت: پێغەمبەرێ خودێ (صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ) دبێژیت: (وَالَّذِي نَفْسُ مُحَمَّدٍ بِيَدِهِ لَا يُؤْمِنُ أَحَدُكُمْ حَتَّى يُحِبَّ لِأَخِيهِ مَا يُحِبُّ لِنَفْسِهِ مِنْ الْخَيْرِ ) .
ئانکو: سویند ب وی یێ کو نەفسا من د دەستی دا، ئیمانا ئێک ژ هەوە یا کامل نینە هەتا ئەو تشتێ بۆ خۆ دڤێت وی بۆ برایێ خۆ ژی بڤێت د خێر و باشییێدا.
و (الحافظ) رحمه الله، دبێژیت: الْكَرْمَانِيّ دبێژیت: ژ ئیمانێ یە ئەوا وی بۆ خۆ نەڤێت وی بۆ برایێ خۆ ژی وەسا نەڤێت م" انتهى. و هەر وەسا دورست نینە گومانا خراب ژ موسلمانا ببەی و بێژییە برایێ خۆ یێ بازرگان: ئەگەر ئەز وێ چەندێ ل بەرانبەری وی نەکەم ئەو دێ کەت، بەلکو دێ گومانا باش ژێ بەت و بەرسڤا خرابییێ ب خرابییێ نادەت، بەلکو دێ یێ ب لێبۆرین بیت و چاڤێ خۆ لسەر گریت، وەکی پێغەمبەری ﷺ ب ڤی ڕەنگی گۆتی. پێدڤییە هەڤڕکی، هەڤڕکییەکا شەریف و باش بیت و ل سەر برایەتی و ڤیان و ڕاستگۆییێ هات بیتە دانان و یا دوور بیت ژ زولم و ستەمێ و خوارنا مالێ خەلکی ب غەدرە و نەڤەشارتنا کەلوپەلان کو خەلک یێ پێدڤی بیت.
یا سیێ: تەعاملکرنا د گەل بکڕاندا دڤێت ل سەر ڕاستگۆییێ هات بیتە دانا و خۆ دویر بکەت ژ زولمێ و غشێ و دەمێ تو کۆمەکا کەسان ب کرێ دگری و د گەل 
بکڕان تێکەل دبن و شیرەتا ل وان دکەن تشتێن تە، بکڕ هزر بکەن کو یێ هاریکارییا وان دکەن، بیگومان ئەڤە حەرامە، چونکی ئەڤە یا ل سەر غشە و حیل و حەوالان هاتییە دانان و پێچەوانەی ڕەوشتێ موسلمانایە.
ئەڤە وەسان دیار دکەت، والله أعلم: ئەڤ جۆرە جۆرەکە ژ کڕین و فرۆتنا "النجش" کو فەرموودەکا دەربارەیی وی هەی و یا حەرامە. و (ئیمامی النووي) دبێژیت: " (النَّجْشُ): أنْ يزيدَ في ثَمَنِ سلْعَة يُنَادَى عَلَيْهَا في السُّوقِ وَنَحْوه ، وَلاَ رَغْبَةَ لَهُ في شرَائهَا بَلْ يَقْصدُ أنْ يَغُرَّ غَيْرَهُ ، وهَذَا حَرَامٌ " انتهى من "رياض الصالحين" (174) .
ئانکو: نەجەش بریتییە ژ وێ چەندێ کەسەک بهایێ تشتی زێدە بکەت نە کو ب ئنیەتا کڕینا وێ، بەلکو بۆ بالکێشان و ئیغرائکرنا بکڕێن دی، ئەها ئەڤە یا حەرامە. و ئەوا وەک وی کەسێ فرۆشیار دکەت هەمان تشتە و دەرناکەڤیت ژ کڕین و فرۆتنا نەجەش. لەوما یا پێدڤییە بازرگانێ موسلمان تەقوا خودێ بکەت و کەلوپەلێن خۆ ب ڕاستگۆیی بفرۆشیت و گشێ تێ دا نەکەت و یێ ئەمین بیت و دەست پاقژ بیت و تشتێ باش و ب مفا بینیت، ئەها هوسان دی بالا خەلکی بۆ خۆ کێشیت و خودێ ژ خۆ ڕازی کەت و و دێ هەمی کەس هێنە لایێ وی بۆ کڕینا تشتی و دێ خودێ بەرەکەتێ ئێخیتە کارێ وی.
یا چارێ: ل سەر تە یا واجب نینە ژێدەر و تشتێن کەلوپەلێن خۆ بێژییە بکڕی و دەمێ ئێک ژ بکڕان پرسیارێ ژ تە دکەت ئەو تو یێ ئازادی کو ب ڕاستگۆیی بەرسڤێ بدەی یان ژی داخوازا لێبۆرینێ بکەی و بەرسڤ نەدەی، بەلێ پا دورست نینە ژ درەو بەرسڤێ بدەی.

https://walamakan.com/2526