بەرسڤ:

گومان تێدا نینە کو د بنیات دا معاملا کڕین و فرۆتنێ یا حەلالە، ئیللا ئەگەر بەلگەیەک هەبیت حەرام یان مەکروهـ بکەت و خودایێ مەزن دبێژیت: ﴿وَأَحَلَّ اللَّهُ الْبَيْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا﴾ [البقرة: ۲۷٥]، بۆ گرێبەستا کڕین و فرۆتنێ چار پلە هەنە ئەو  ژی ئەڤەنە: دوو لایەنێن گرێبەستێ، ئەو تشتەیە یێ گرێبەست ل سەر دهێتە گرێدان و شێوازێ گرێبەستێ کو دبیتە ئاماژە د ناڤدا ژ بۆ پەسەندکرن و وەرگرتنێ یان ڕازی بوونێ ب بازرگانییێ.

ژبەر زێدەبوونا شێواز و بەلاڤبوونا بازرگانییا حەرام و یاسایی د ناڤ خەلکیدا مە بڕیار دا هندەک ژ وان جۆران بەحس بکەین ژ بۆ ئاگەهداربوونێ ژی:

ئێک: ئەو معاملا ڕیبایێ ب خۆڤە دگریت: خودایێ مەزن دبێژیت: ﴿وَأَحَلَّ اللَّهُ الْبَيْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا﴾ ئەڤە ژی وەکی ئەوان قەرێن پارەی یێن خودان دەمەکی بۆ دیار دکەت و سەنەدا قەران ب گشتی و هەمی جۆرێن قەران مفادارن (کو زێدەهی دچیتە سەر قەری) و ئەو کارتا [بیمەی] کو بۆ دەمێ گیرۆبوونێ دانای زێدەهی دچیتە سەر و هەر وەسان پشتبەستن ب ئینانا پارەی ل وان بەنقێن زێدەهی دهاڤێژنە سەر. 

دوو: بیعُ الغرَر: ئەڤە ژی ڕامانا وێ معاملێ یە کو دەم و دەرئەنجامێن وێ د دیار کری نین، کو یا ژ هەمییان مەزنتر پێکهاتییە ژ قومارێ، وەکی فرۆتنا بەرهەمی بەری گەهشتنێ، فرۆتنا چانسی و دانانا ڕەهینان ل سەر یارییەکا بەریکانێ و فرۆتنا وان گیانەوەرێن هێشتا ژ دایک نەبووی و ژبلی هندێ، چونکی پێغەمبەری ﷺ نەهییا کری ل سەر معاملا خاپاندن تێدا.

سێ: فرۆتنا تشتەکی بەری بگەهیتە دەستێ تە: ژبەر ڤێ فەرموودێ :"من ابْتَاعَ طعاما فلا يَبِعْهُ حتى يَقْبِضَهُ" [متفق علیە] ئانکو: ئەوێ خوارنەکێ دکڕیت بلا نەفرۆشیت هەتا دگەهیتە دەستێ وی. د ڤێ ژیدا زانایان بۆچوونێن جیاواز هەنە کانێ ئەرێ ئەڤە یا تایبەتە ب خوارنێڤە یان هەمی تشتان.

چار: گەهشتنا کاروانی بەری بگەهیتە بازاڕی، ئەڤە ژی ئانکو بکڕ بچیتە پێشییا فرۆشیاری و هەر ب ڕێکێڤە کەلوپەلان ژێ بکڕیت و نەهێلیت فرۆشیار بگەهیتە بازاڕی، چونکی فرۆشیار نزانیت ب دورستی بهایێ کەلوپەلێن وی چەندە ل وێرێ، گومان تێدا نینە کو ئەڤە فێلبازییە و زیان گەهاندن یا تێدا بۆ فرۆشیاری و باژێڕێ وی، نموونەیەکا سەردەم، وەکی: نەڕۆهنی و نەبوونا زەلالییێ د زانیارییاندا د بازاڕێ پشکاندا (سوق الٲسهم) و ب کارئینانا ڕێک و شێوازێن نەشەرعی د ئەنجامدانا ڕێککەفتنێ دا پێشچاڤێن خەلکی. 

پێنج:ٚ کڕین و فرۆتنا هندەک ل سەر هندەکێن دی، ژبەر ڤێ فەرموودێ: "لَا يَبِعْ بَعْضُكُمْ علَى بَيْعِ بَعْضٍ" [متفق علیە] ئانکو: بلا هندەک ژ هەوە معاملێ ل سەر هندەکێن دی نەکەن. 

شەش: بیع النجش: ئەوە کو کەسەک بهایێ کەلوپەلا گران بکەت و نەکڕیت، دا کو کڕیارێ ڕاستەقینە بهایی گران بکەت، ئەڤە ژی فێلبازییە و حەرامە، حەرامییا وێ گرانتر دبیت ئەگەر بکڕیت و باوەر ژ ئاخفتنا وان بکەت و پاران بدەت.

حەفت: دوو معاملە د ئێک معاملێ دا، ژبەر فەرموودا عەبدوللاهێ کوڕێ عاسی دبێژیت کو پێغەمبەرێ خودێ ﷺ گوتییە: "نَهَی عَنْ بيعتينِ في بَيْعَةِِ" نەهییا کری ژ کرنا دو معاملا د معاملەیەکێدا (الصحیح الجامع ٦٤٣) 

بۆ نموونە: فرۆشیار بێژیت: دێ ڤێ فرۆشمە تە ب دەهـ دینارێن نەقد (کاش)، بەلێ ب قەر ب یازدە دیناران، ئەڤە ژی یا بەتالە، چونکی بهایێ وێ یێ نەدیارە، بەلێ ئەگەر بکڕ شێوازەکێ کڕینێ دیار بکەت و ل سەر پێک بهێن ئەو معاملە یا دورستە.

هەشت: فرۆتنا تشتەکی کو د نوکەدا نینە و یێ بەردەست نینە: ژبەر ڤێ فەرموودێ: " لَا تَبَعْ مَا لَيْسَ عِنْدَكَ" [متفق علیە]، ئانکو: ئەوێ ل دەڤ تە نەبیت نەفرۆشە.

نەهـ: فرۆتنا تشتەکی کو ببیتە ئەگەرێ هاریکاریکرنا کەسەکی بۆ سەرپێچییا خودێ و گونەهکرنێ: بۆ نموونە: فرۆتنا تری بۆ کەسەکێ کو بۆ دورستکرنا مەی ب کار دئینیت، چونکی خودایێ مەزن دبێژیت: {وَتَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَى وَلا تَعَاوَنُوا عَلَى الإثْمِ وَالْعُدْوَانِ..} [مائدة: ۲]، چونکی ئەڤ کارە ژی هاریکاریکرنا کەسەکییە د تاوان و گونەهێ دا. هەر وەسا دورست نینە چەک و تەقەمەنی بهێتە فرۆتن ل دەمێ شەڕ و فتناندا د ناڤ موسلماناندا، یان بفرۆشیتە وان کەسێن دزیکەر، یان یان ب کار بئینن بۆ کوشتنا موسلمانان و نەموسلمانان ژی یێن خودان و ژدان و پەیمانان و ئەوان یێن شەڕێ موسلمانان نەکەن.

دەهـ: کڕین و فرۆتنا د دەمێ بانگیدا ل ڕۆژا ئەینی: چونکی خودایێ مەزن دبێژیت: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا نُودِيَ لِلصَّلَاةِ مِن يَوْمِ الْجُمُعَةِ فَاسْعَوْا إِلَىٰ ذِكْرِ اللَّهِ وَذَرُوا الْبَيْعَ ۚ ذَٰلِكُمْ خَيْرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ﴾ [الجمعة: ۹].

یازدە: معاملا ب زۆری یان نەچارکری: دورست نینە زۆری ل کەسەکی بهێتە کرن بۆ کڕین یان فرۆتنا تشتەکی بێ ڕازیبوونا وی.

دوازدە: فرۆتنا تشتێن حەرام: ژبەر ڤێ فەرموودەیێ: "إِنَ اللهَ عَزَّ وَجَلَّ إِذَا حَرَمَ شَيئًا حَرَمَ ثَمَنَهُ" [رواه ٲحمد، ٳسناده صحیح] ئانکو: ئەگەر خودایێ مەزن تشتەک حەرام کر دێ بهایێ وێ ژی حەرام بیت. یان د فەرموودەیەکا دیدا دبێژیت: " إِنَ اللهَ وَرَسُولَهُ حَرَّمَ بَيْعَ الخَمْرَ وَالمَيْتَةِ وَالخَنْزِيرِ وَالأَصْنَامِ" [رواه بخاري] ئانکو: خودێ و پێغەمبەرێ وی کڕین و فرۆتنا مەی و مراری و بەڕاز و پەیکەران یا حەرام کری.

سێزدە: کڕینا تشتێ دزییێ: بۆ موسلمانی حەلال نینە تشتەکێ دزییێ بکڕیت، ئەگەر بزانیت یا هاتییە دزین، چونکی ب ڤێ ڕێکێ دێ بیتە هاریکارێ دزیکەری و خودایێ مەزن دبێژیت: {وَتَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَى وَلا تَعَاوَنُوا عَلَى الإثْمِ وَالْعُدْوَانِ..} [المائدة: ۲].

ئانکو: و هوون هاریکارییا ئێکودو بکەن ل سەر چاکی و تەقوایا خودایێ مەزن {وَلا تَعَاوَنُوا عَلَى الإثْمِ وَالْعُدْوَانِ} و هاریکارییا ئێکودو نەکەن ل سەر خرابی و تاوان و دژمنکاری و دەستدرێژیکرنا ل سەر ئێکودو ﴿ وَتَقُو اللەَ﴾ و تەقوا خودێ بکەن.

مفا هاتییە وەرگرتن ژ پەرتووکا: (تفسیر الجزء الاخیر من القرآن الكریم ومعه تفسیر الفاتحة وآية الكرسي مختصر من تفسیر ابن كثیر ويليه ۳۷ موضوعاََ من ٲهم ما یحتاج اليه المسلم في دینه و دنیاه) 

کو زانایێ بەڕێز: شێخ (صالح الفوزان) پێداچوون بۆ کرییە و پێشەکی بۆ نڤیسییە.