بەرسڤ:

بسم اللە الرحمن الرحیم 

مەدحە و سوپاسی بۆ خودایێ مەزن، سلاڤ ل سەر ڕوحا پێغەمبەرێ خودێ بن، ل سەر خێزان و کەسوکارێ و ئیماندار و هەڤال و دویکەفتییان بن.

* ترس و زیان و زەرەرێن قەرکرنێ:

۱- قەرکرن وەل زەلامێ قەردار دکەت کو هەر جار درەوین دەرکەڤیت و سوزا دشکێنیت: عَنْ عَائِشَةَ رضي الله عنها قَالَتْ: "كَانَ رَسُولُ اللَّهِ ﷺ أَكْثَرَ مَا يَتَعَوَّذُ مِنَ الْمَغْرَمِ وَالْمَأْثَمِ؟ قُلْتُ: يَا رَسُولَ اللَّهِ مَا أَكْثَرَ مَا تَتَعَوَّذُ مِنَ الْمَغْرَمِ: قَالَ: إِنَّهُ مَنْ غَرِمَ حَدَّثَ فَكَذَبَ وَوَعَدَ فَأَخْلَفَ(۱).

ئانکو: عائیشایێ خودێ ژێ ڕازی بیت گۆت: پغەمبەرێ خودێ ﷺ گەلەک جاران خۆ ب خودێ دپاراست ژ دەین کرن و تاوانبارییێ، من ژی گۆتێ: ئەی پێغەمبەرێ خودێ ئەرێ ژبەر چ گەلەک جاران خۆ ب خودێ دپارێزی ژ دەیندارییێ؟ گۆتی: چونکی هەر کەسەکێ دەیندار بوو ئەگەر ئاخفت دێ درەوان کەت و ئەگەر سوزەک ژی دا ب جهـ نائینیت.

۲- دەینداری وەل زەلامێ دەیندار دکەت تووشی زولم و غەیبەتێ ببیت و سزادانا وی ژی حەلال دکەت: عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ رضي الله عنه أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ ﷺ قَالَ: "مَطْلُ الْغَنِيِّ ظُلْمٌ"(۲).

ئانکو: ژ ئەبو هوڕەیرەی خودێ ژێ ڕازی بیت کو پێغەمبەری ﷺ دبێژیت: پاش ئێخستنا دەینی ژ لایێ کەسەکیڤە کو ژ دەستێن وی بهێت دەینی بدەت و دەینی پاش بئێخیت زولمە. و ڤێ ژی بزانە کو پێغەمبەری ﷺ یا گۆتی: "الظُّلْمُ ظُلُمَات یَوْمَ القِیَامَةِ"(٣). ئانکو: زولم و ستەم تارییاتینە ل ڕۆژا دووماهییێ. وَعَنْ عَمْرِو بْنِ الشَّرِيدِ عَنْ أَبِيهِ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ ﷺ قَالَ: "لَيُّ الْوَاجِدِ يُحِلُّ عِرْضَهُ وَعُقُوبَتَهُ(٤).

ئانکو: ئەو کەسێ شیان هەین دەینی بدەت و نەدەت و پاش دئێخیت ئەڤە غەیبەت کرن و سومعەت شکاندن و سزادان و تۆلڤەکرنێ حەلال دکەت.

و زانا دبێژن پاش ئێخستنا ڤەگەڕاندنا دەینی ژ لایێ کەسەکیڤە کو شیان هەبن بدەت، بەلێ بێخەمییێ دکەت بێی هێجەت پاش دئێخیت و دبێژیت ئەڤرۆ و سوبەهی و پازدە هەیڤ و سەرێ هەیڤێ ئەوی ئێک ژ گونەهێت مەزن(الکبائر) ئەنجام دا و پێ دبیتە (فاسق) و یێ ژ هەژی هندێیە سکالە لێ بهێتە تۆمار کرن و بهێتە زیندان کرن.

۳- هندەک جاران دەین کرن وەل مرۆڤێ دەیندار دکەت کو ڕیبایێ بکەت.

٤- پێغەمبەرێ خودێ ﷺ نڤێژا جەنازەیێ ل سەر مرییەکی نە دکر ئەگەر یێ دەیندار با: عَنْ جَابِرٍ رضي الله عنه قَالَ: "كَانَ رَسُولُ ﷺ لاَ يُصَلِّي عَلَى رَجُلٍ مَاتَ وَعَلَيْهِ دَيْنٌ ..."(٥). ئانکو: جابری خودێ ژێ ڕازی بیت گۆت: پێغەمبەرێ خودێ ﷺ نڤێژا جەنازەی ل سەر وی زەلامی نە دکر ئەگەر یێ دەیندار با، وَعَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ رضي الله عنه أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ ﷺ كَانَ يُؤْتَى بِالرَّجُلِ الْمُتَوَفَّى عَلَيْهِ الدَّيْنُ فَيَقُولُ: "هَلْ تَرَكَ لِدَيْنِهِ مِنْ قَضَاءٍ؟ فَإِنْ حُدِّثَ أَنَّهُ تَرَكَ وَفَاءً صَلَّى عَلَيْهِ وَإِلاَّ قَالَ لِلْمُسْلِمِينَ: صَلُّوا عَلَى صَاحِبِكُمْ ..."(٦). ئانکو: ئەبو هوڕەیرەی ڤەدگوهێزیت کو پێغەمبەری ﷺ مرۆڤێن زەلامێ دەیندار دئینان و پرسیار ژ وان دکر ئەرێ چ پارە ل پشت خۆ هێلایە بۆ دەینی؟ ئەگەر گۆتبایێ هندە یێ ل پشت خۆ هێلای کو تێرا دەینێ وی دکەت ل وی دەمی دا نڤێژا جەنازەی ل سەر کەت، ئەگەر نە، دا بێژیتە موسلمانان: هوین نڤێژێ ل سەر هەڤالێ خۆ بکەن، وَعَنْ جَابِرٍ رضي الله عنه قَالَ: "مَاتَ رَجُلٌ فَغَسَّلْنَاهُ وَكَفَّنَّاهُ وَحَنَّطْنَاهُ وَوَضَعْنَاهُ لَرَسُولِ اللَّهِ ﷺ حَيْثُ تُوضَعُ الْجَنَائِزُ عِنْدَ مَقَامِ جِبْرِيلَ عَلَيْهِ السَّلاَمُ، ثُمَّ آذَنَّا رَسُولَ اللَّهِ ﷺ بِالصَّلاَةِ عَلَيْهِ فَجَاءَ مَعَنَا خُطًى ثُمَّ قَالَ: "لَعَلَّ عَلَى صَاحِبِكُمْ دَيْنَاً؟ قَالُوا: نَعَمْ دِينَارَانِ، فَتَخَلَّفَ، فَقَالَ لَهُ رَجُلٌ مِنَّا يُقَالُ لَهُ أَبُو قَتَادَةَ: يَا رَسُولَ اللَّهِ هُمَا عَلَيَّ، فَجَعَلَ رَسُولُ اللَّهِ ﷺ يَقُولُ: هُمَا عَلَيْكَ وَفِي مَالِكَ وَالْمَيِّتُ مِنْهُمَا بَرِيءٌ؟ فَقَالَ: نَعَمْ، فَصَلَّى عَلَيْهِ، فَجَعَلَ رَسُولُ اللَّهِ (ﷺ) إِذَا لَقِيَ أَبَا قَتَادَةَ يَقُولُ: مَا صَنَعْتِ الدِّينَارَيْنِ؟ حَتَّى كَانَ آخِرَ ذَلِكَ قَالَ: قَدْ قَضَيْتُهُمَا يَا رَسُولَ اللَّهِ ، قَالَ: الآنَ حِينَ بَرَدَتْ عَلَيْهِ جِلْدُهُ"(٧).

ئانکو: جابر خودێ ژێ ڕازی بیت گۆت: زەلامەک مر مە ژی شویشت و کفن کر و بێهنێت خۆش لێ کرن و مە بۆ پێغەمبەری ﷺ دانا وی جهی ئەو جهێ جەنازەیان ددانێ بۆ کرنا نڤێژا مری ل دەڤ جهێ ڕاوەستییانا جبریلی، پاشی مە پێغەمبەرێ خودێ ﷺ ئاگەهدار کر دا نڤێژا جەنازەی ل سەر بکەت پاشی پێغەمبەر ﷺ چەند پێنگاڤەکان د گەل مە هات و گۆت: دبیت سەحابییێ مری دەین ل سەر هەبن؟ گۆتن: بەلێ دو دیناران یێ دەیندارە، ئەڤجا پێغەمبەری ﷺ خۆ پاش ئێخست و نەهات، پاشی زەلامەکی کو دگۆتنێ (ٲَبُو قَتَادَة) گۆت: ئەی پێغەمبەرێ خودێ ئەو دو دینار ل سەر من، ئینا پێغەمبەری ﷺ گۆتێ: ئەو دو دینار ل سەر تەنە و دڤێت تو ژ مالێ خۆ بدەی و مری یێ ژێ بەریئە؟ گۆتی: بەلێ، پاشی پێغەمبەرێ خودێ ﷺ نڤێژ ل سەر جەنازەی کر، پاشی چەند پێغەمبەری ﷺ ٲبو قتادة دیت با دگۆتێ: چ ل ئەوان دو دیناران هات؟ هەتا کو ل دووماهی جار گۆتی: من دان ئەی پێغەمبەرێ خودێ، پێغەمبەری ﷺ گۆت: ئاها نوکە پیستێ ئەوێ مری فێنک بوویە.

قال الـحافظ ابن حجر: وَفِي هَذَا الْحَدِيث: إِشْعَار بِصُعُوبَةِ أَمْر الدَّيْن، وَأَنَّهُ لَا يَنْبَغِي تَحَمُّله إِلَّا مِنْ ضَرُورَة(٨). ئانکو: (الحافظ ابن حجر) دبێژیت: ژ ڤێ دێ هەست ب هندێ کەی کو دەین چەند نەرحەتییە و یا گرانە و نابیت خۆ بێخییە د بن دەینانڤە، ئیللا ل دەمێ گەلەک پێدڤی و یا ب زیان نەبیت.

٥-  دێ ژ چاکی (خێرێن) مرییێ دەیندار دەینێ وی هێتە دان: عَنِ ابْنِ عُمَرَ رضي الله عنه قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ﷺ: "مَنْ مَاتَ وَعَلَيْهِ دِينَارٌ أَوْ دِرْهَمٌ قُضِيَ مِنْ حَسَنَاتِهِ لَيْسَ ثَمَّ دِينَارٌ وَلاَ دِرْهَمٌ"(۹). ئانکو: هەر کەسەکێ بمریت دینارەک یان دەرهەمەک دەین ل سەر بن ئەو دێ ژ خێرێن وی دەینێن وی هێتە دان د ڕۆژەکێ دا کو دینار و دەرهەم تێدا نە.

٦- ئەگەر مرییێ دەیندار شەهید ژی ببیت ناچیتە بەهەشتێ هەتا دەینێ وی بهێتە دان: عَنْ ثَوْبَانَ رضي الله عنه مَوْلَى رَسُولِ اللَّهِ ﷺ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ ﷺ أَنَّهُ قَالَ: "مَنْ فَارَقَ الرُّوحُ الْجَسَدَ وَهُوَ بَرِيءٌ مِنْ ثَلاَثٍ دَخَلَ الْجَنَّةَ: مِنَ الْكِبْرِ وَالْغُلُولِ وَالدَّيْنِ"(۱۰).

ئانکو: ژ (ثوبان) خودێ ژێ ڕازی بیت کو پێغەمبەری ﷺ گوتییە: هەر کەسەکی گیانێ وی ژ لەشێ وی جودا بوو و یێ بەریئ بوو ژ سێ تشتان، دێ چیتە بەهەشتێ: ژ خۆمەزنکرنێ و دزینا دەستکەفتێن شەڕی بەری دابەشکرنا وان و دەینان. وَعَنْ أَبِى هُرَيْرَةَ رضي الله عنه قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ﷺ: "نَفْسُ الْمُؤْمِنِ مُعَلَّقَةٌ بِدَيْنِهِ حَتَّى يُقْضَى عَنْهُ"(۱۱).

ئەبو هوڕەیرە دبێژیت: پێغەمبەری ﷺ گۆت: گیانێ باوەرداری یێ هەلاویستییە ب وی دەینیڤە ئەوێ ل سەر هەتا بۆ وی دهێنە دان. قال الصنعانـي: "وَهَذَا الْحَدِيثُ مِنْ الدَّلَائِلِ عَلَى أَنَّهُ لَا يَزَالُ الْمَيِّتُ مَشْغُولاً بِدَيْنِهِ بَعْدَ مَوْتِهِ ، فَفِيهِ حَثٌّ عَلَى التَّخَلُّصِ عَنْهُ قَبْلَ الْمَوْتِ ، وَأَنَّهُ أَهَمُّ الْحُقُوقِ ، وَإِذَا كَانَ هَذَا فِي الدَّيْنِ الْمَأْخُوذِ بِرِضَا صَاحِبِهِ فَكَيْفَ بِمَا أُخِذَ غَصْبَاً وَنَهْبَاً وَسَلْبَاً؟!"(۱۲).

ئانکو: (الصناعي) دبێژیت: ئەڤ فەرموودەیە بەلگەیە ل سەر هندێ کو مری پشتی مرنا خۆ یێ مژویلە ب دەینێ خۆڤە، ژبەر هندێ پالدانا د ناڤ ڤێ فەرموودێ دا ژ بۆ خۆ ڕزگارکرنێ ژ دەینی بەری مرنێ، دیسان دەین گرنگترین ماف و حەقێ خەلکییە ل سەر مری، ئەڤجا 

ئەگەر ئەڤە بۆ پاری و مالەکی بیت کو ب ڕازی بوونا خودانی هات بیتە دەین کرن ... ئەرێ پا ئەوێ ب زولم دەست ب سەر مالێ کەسەکی بگریت دێ یێ چەوان بیت؟! وَعَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَمْرِو بْنِ الْعَاصِ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ ﷺ قَالَ: "يُغْفَرُ لِلشَّهِيدِ كُلُّ ذَنْبٍ إِلاَّ الدَّيْنَ"(۱۳). ئانکو: ژ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَمْرِو بْنِ الْعَاصِ خودێ ژێ ڕازی بیت کو پێغەمبەر ﷺ دبێژیت: خودێ ل هەمی گونەهێن شەهیدی دبۆریت ب تنێ دەین نەبن. وفي رواية: "الْقَتْلُ فِي سَبِيلِ اللَّهِ يُكَفِّرُ كُلَّ شَيْءٍ إِلاَّ الدَّيْنَ" و د ڕیواتەکا دی دا: شەهیدبوونا د ڕێکا خودێ دا دێ بیتە کەفارەت و ژێبرنا هەمی گونەهان قەر تێ نەبن.

ژ لایێ مامۆستا (محمد  عبدالرحمن)یڤە هاتییە بەرسڤدان 

بۆ زانیارییێن زێدەتر بزڤرە پەرتووکا: (حوكم و ئادابەكانى قەرزدان و قەرزكردن و قەرزدانەوە لە ژێر تیشكى ئایەتە پیرۆزەكانى قورئان و فەرموودە صەحیحەكان دا) ژ نڤیسینا (مامۆستا محمد عبدالرحمن) بخوینن.

-----------------------

(۱) صحيح سنن النسائـي رقم: (٥٤٥٤).

(٢) صحيح البخاري رقم: (٢٢٨٧) و (٢٤٠٠) وصحيح مسلم رقم: (١٥٦٤).

(٣) صحيح البخاري رقم: (٢٤٤٧) وصحيح مسلم رقم: (٢٥٧٩).

(٤) صحيح سنن أبـي داود رقم: (٣٦٢٨) وصحيح سنن النسائي رقم: (٤٣٧٣).

(٥) صحيح سنن أبـي داود رقم: (٣٣٤٣) وصحيح سنن النسائـي رقم: (١٩٦٢).

(٦) صحيح سنن الترمذي رقم: (١٠٧٠).

(٧) رواهُ الـحاكم: (٢/ ٥٨) والبيهقي: (٦/ ٧٤) وحسنهُ الألبانـي فـي صحيح الـجامع الصغير رقم: (٢٧٥٣) وأصلهُ فـي صحيح البخاري رقم: (٢٢٨٩) وانظر: فتح الباري شرح صحيح البخاري: (٤/ ٥٨٨ـ ٥٩٠).

(٨) فتح الباري شرح صحيح البخاري: (٤/ ٥٩٠).

(٩) صحيح سنن ابن ماجه رقم: (٢٤١٤).

(١٠) سلسلة الأحاديث الصحيحة رقم: (٢٧٨٥) وصحيح سنن ابن ماجه رقم: (٢٤١٢).

(١١) صحيح سنن الترمذي رقم: (١٠٧٨) وصحيح سنن ابن ماجه رقم: (٢٤١٣).

(١٢) سبل السلام شرح بلوغ الـمرام: (٢/ ٩٢) . (٢٣) صحيح مسلم رقم: (٦١٨٨).

(١٣) صحیح الترغیب و تهریب: (۱۸۰٤).

https://walamakan.com/414