بەرسڤ:

ئەم هەیڤانە هندەک پاران ددەینە کۆمپانییا تەئمینێ ژ بۆ ئەگەر جارەکێ مە پێدڤی ب نشتەگەرییەکێ هەبوو یان ترۆمبێلا مە تووشی ڕوودانەکێ بوو کۆمپانی کارێ مە بکەت ئێمناهییا بازگارنی، کو پترییا کۆمپانییان معاملێ پێ دکەن و ئێکە ژ معاملێن حەرام، ڤێجا تەئمینا ژیانێ بیت یان هەر تشتەکێ دی، چەند بەلگە و یاسایێن شەرعی یێن هەین ل سەر حەرامییا ڤی بابەتی، ژ ئەوان:

ئێک: تەئمین ئێکە ژ وان گرێبەستێن مژاوینە (الغرر) نەدیاری تێدایە و یان دیارە کو ئەو گرێبەستێن (الغرر) تێدا حەرا من.

ئیمام موسلم (١٥١٣) ژ ئەبو هوڕەیرەی خودێ ژێ ڕازی بیت ڤەگێڕایە کو دبێژیت: پێغەمبەری (ﷺ) (نهی عن بیع الغرر). ئانکو: ڕێگری یا کری ژ کڕین و فرۆتنا نەدیار. ئەڤجا ڕامان (غرر) ژ لایێ زمانیڤە: ئەو تشتەیە یێ ناهێتە زانین ب دەستڤە دهێت و ڕوو ددەت یان نە؟ 

وەکی: فرۆتنا ماسییێ د ڕووباری دا و فرۆتنا بالندان ل ئەسمانی، ئەڤ تشتە دبیت ب دەستێ کڕیاری بکەڤن و دبیت ب دەست نەکەڤن.

الٲزهري دبێژیت: ویدخل في بیع الغرر: البیوع المجهوة. "معجم مقایس اللغة" (٣٨٠- ٣٠١ /٤)، "لسان العرب" (٦/٣١٧).

ئانکو: کڕین و فرۆتنا تشتێ نەدیار هەمان حۆکمێ کڕین و فرۆتنا نەدیار غەڕەڕێ هەیە.

و خطابي رحمە اللە دبێژیت: دەربارەیی ڕێگریکرن ل کڕین و فرۆتنا غەڕەڕێ ئەسلەکێ مەزنە د بابەتێ فرۆتنێ دا و گەلەک تشت دچنە د ناڤدا د دیارکری و حەسراندی نینن، وەکی: فرۆتنا تشتەکێ نەدیار و نەبووی. و هندەک جاران ژ غەڕەڕێ دبوریت ئەگەر پێدڤی کر، وەکی لێبۆرینا ژ نەزانینا وی یان بن و ئەساسێ خانی، ئەڤ جۆرێ کڕین و فرۆتنێ دورستە هەر چەند نەزانیت ژی کانێ ئەساس یێ چەوایە، چونکی ئەساس د گەل خانی دایە، هەر وەسا ژبەر کو خەلک یێ پێدڤییە و ناهێتە دیتن. و زانا کۆ دەنگن ل سەر نەدرستییا فرۆتنا گیانەوەرێ ساڤا د زکێ دەیکێ دا هەر وەسا فرۆتنا بالندەی د هەوای دا.

زانا دبێژن: "مَدَار البَطْلَان بَسَبَبِ الغَرَر..." انتهی، ئانکو: ئەگەرێ باتلی و نەدروستی نەدیارییێ (الغرر)، نەڕۆهنییە. و زانا د کۆ دەنگن ل سەر هندێ کو غەڕەڕ و نەدیاری گەلەک یا خەلەتە و د جیاوازن لدویف تشتان کو دناڤبەرا گەلەک و کێمیێ دایە.

"بدایة المجتهد" (٢/١٨٧)، و نحوە النووي من شرح مسلم. ئەڤجا گرێبەستا تەئمینێ ئێکە ژ وان گرێبەستان کو د نە دیارن و غەڕەڕەکا زێدە یا تێدا و شەهرەزایێن یاسایێ ب خۆ دانپێدانێ دکەن کو تەئمین بابەتەکێ ئەگەرییە (احتمالیة)، ئاها ئەڤە ڕامانا غەڕەڕێ یە، چونکی هەر ئێک ژ ئەوان یێن تەئمین کری و ئەوێ تەئمین بۆ هاتییە کرن د دەمێ گرێبەستێ دا نزانن دێ چەندێ دەن و چەندێ وەرگرن، دبیت ئەو کەسێ پارێ تەئمینێ ددەت ئێک جار بدەت و پاشی تووشی ڕویدانەکێ ببیت و ل وی دەمی دێ یێ ژ هەژی بیت وێ تەئمینێ بیت و ڕەنگە هەر تووشی ڕویدانا نەبیت و هەمی قستان بدەت و تووشی چو ڕوودانا نەبیت و چ تشتان وەرنەگریت.

دوو: گرێبەستا تەئمینێ جۆرەکە ژ قومارێ. قومار ژی ئەو مەیسەرەیە یا خودێ حەرام کری: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّمَا الْخَمْرُ وَالْمَيْسِرُ وَالْأَنصَابُ وَالْأَزْلَامُ رِجْسٌ مِّنْ عَمَلِ الشَّيْطَانِ فَاجْتَنِبُوهُ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ﴾ [المائدة: ۹۰]. ڕامان: ئەی گەلی باوەرداران، ب ڕاستی مەی و قومار و، قومار کرن ژی حەرامە و ئەو پەیکەرێن هوون دپەرێسن و ئەو تیروپشکێن وان دکرن ل سەردەمێ نەفامییێ، ئەگەر وان ڤیابا کارەکی بکەن سێ دار هەبوون ل سەر ئێکی نڤیسی بوو بکە و ل سەر ئێکی دنڤیسی نەکە و ئێکی چو نە دنڤیسی، ئەگەر ئەو دەرکەتبا دا وی کاری کەن و ئەگەر نەدەرکەتبا ئەو کارە نەدکر و ئەگەر یا ڤالا دەرکەتبا دا دووبارە هەتا ئێک ژ هەردوکێن دی دەرکەتبا، خێر و شەڕ مفا و خرابی کربوو د دەستێ ڤان داران دا، ئەڤە هەمی د پیس و حەرامن و کریارێن شەیتا نینە و ل دەڤ هەوە جوان دکەن و دخەملینیت ڤێجا هوون خۆ ژێ دوور بکەن، بەلکی هوون سەرفەراز بن.

ڕامانا قومارێ ئەڤەیە: مرۆڤ تشتەکی بدەت و نەزانیت دێ چ ب دەست مرۆڤی ڤە هێت، ڤێجا چ ب زێدەهی ئەو مال ب زڤڕیت یان وی مالی هەمییێ ژ دەست بدەی و چ لێ نەزڤڕیت. و گرێبەستا تەئمینێ د مەترسییێ دایە هندەک جارا ڕویددەت و هندەک جاران نە، ئەڤجا قومارە، چونکی ئەو کەسێ کو تەئمین چێ کری، یان دێ ڕێژەیەکا پاران زێدەتر وەرگریت یان کێمتر. هندەک جاران بیست دیناران ددەت و هزار دینار ب دەست دکەڤن، هندەک جاران هزار دیناران ددەت و چ بدەست ناکەڤیت. ئەرێ ئەگەر ئەڤە قومار نەبیت چ تشت قومارە؟

سێ: تەئمین ڕیبایا زێدەهیێ یە و نەسیئەیێ ژی ب خۆڤە دگریت، ئەڤە ژی د حالەتێ هەلبژارتنێ دا.

ئیمام مسلم (١٥٨٧) ژ عوبادەیێ کوڕێ سامدی ڤەگێڕایە و دبێژیت: پێغەمبەرێ خودێ سلاڤێت خودێ ل سەر بن دبێژیت: (الذهب بالذهب، والفضة بالفضة، والبُر بالبُر، والشعير بالشعير، والتمر بالتمر، والملح بالملح، مثلًا بمثل، سواء بسواء، يدًا بيد، فإذا اختلفت هذه الأصناف فبيعوا كيف شئتم إذا كان يدًا بيد). ئانکو: زێڕ ب زێڕی و زیڤ ب زیڤی و گەنم ب گەنمی و جەهـ ب جەهی و خۆرمە ب خۆرمێ و خوێ ب خوێ دڤێت وەکی ئێک بن و دەست بۆ دەستی بیت، هەر دەمێ ئەڤ جۆرە ژێک جیاواز بوون هەوە ب دلێ خۆ کڕین و فرۆتنێ پێ بکەن ب مەرجەکی دەست بۆ دەستی بیت، ئانکو: د ئێک ڕوونشتن دا هەردوو جۆر بهێنە لێک گوهارتن. ئەڤ فەرموودەیە ئەوا ژێ دهێتە خواندن کو ئەگەر زێڕ د گەل زێڕی هاتە گهوڕین پێدڤییە د یەکسان بن، هەر وەسان د هەمان ڕوونشتن دا بهێنە ڕادەست کرن. غرامەکێ دێ دەتە ب غرامەکێ بێی زێدەهی و واجبە د هەمان مەجلس دا هەردوو لا زێڕی ڕادەست کەن (تەسلیم کەن)، و دورست نینە ژێک جودا ببن بێی کو هەردو لایا حەقێ خۆ وەرنەگرتی. ئەڤجا ئەگەر زێڕ دا ب زێڕی و زێدەهییەک هەبوو ئەو ڕیبایا فزلییە (زێدەهی) و ئەگەر د ئێک ڕوونشتن دا وەرنەگرت، ئەو ڕیبایا نەسیئە (گیرۆکرن) ژبەر درەنگ وەرگرتنێ. و ئەگەر زێڕ دا ب زیڤی، پێدڤییە د هەمان مەجلس دا وەرگرن و زێدەهی ل ڤێرە دورستە. فرۆتنا غرامەکێ زێڕی ب دەهـ غرامێن زیڤی دورستە، لێ پێدڤییە بەری ژ ئێک جودا ببن هەردو لا وەربگرن. پارەی ژی هەمان حومکێ زێڕ و زیڤی هەیە دورست نینە چو جۆرێن پاران بهێنە گهوڕین ئیللا دڤێت د وی مەجلسێ دا هەردوو لا پارێن خۆ ل ئێک بگهوڕن و وەربگرن، خۆ ئەگەر پارە ئێک جۆر بوو ل وی دەمی پێدڤییە د یەکسان بن پێکڤە و د ئێک مەجلس دا وەربگرن، هەر وەکی کا چەوان زێڕی د گەل زێڕی دگهوڕن. ئەڤجا تەئمینێ هەردوو جۆرێن ڕیبایێ د ناڤدانە: ڕیبایا 

زێدەهی و ڕیبایا نەسیئە ژی (قەر).

ئەوێ کۆمپانییا تەئمینێ ددەتە بەژدار بوویان یان ویراسەتا ل دەمێ هەبوونا خەتەرێ دا دیار کرینە و سێ حالەت هەنە: یان دێ کێمترێ دەتێ یان زێدەتر یان کا چەند دایە دێ هندێ لێ زڤڕینیت.

د ڤان هەمی حالەتاندا ئەوا کو کۆمپانی ددەتە خودانێ حەقی ل دەمەکی وی چەند قستەک یێن داین د دەمەکێ نەدیارکری دا و نزانیت هەتا کەنگی دێ یێ بەردەوام بیت. د ڕاستیێدا ئەڤ معاملەیە: گوهۆڕینا پارەی ب پارەی بۆ دەمەکی. د دەمێ یەکسانییێدا ڕیبایا قەری (نەسیئە)ـیە و د حالێ زێدەبوونێ دا یان ژی کێمکرنێ دا دبیتە ڕیبا فەزل و نەسیئە، ئەڤجا هەر ئێک ب تنێ یا حەرامە ڤێجا پا چەوا ئەگەر هەردو کۆم ببن!.

چار: تەئمین جۆرەکە ژ خوارنا مالێ خەلکی ب نەحەقی: بێگومان خوارنا مالێ خەلکی ژی حەرامە، خودایێ مەزن دبێژیت: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَأْكُلُوا أَمْوَالَكُم بَيْنَكُم بِالْبَاطِلِ..﴾، ئانکو: ئەی گەلی خودان باوەران هوون مالێ ئێک و دوو ب نەحەقی د ناڤبەرا ئێکو دوو دا نەخون. (باطل) هەمی ئەو ڕێکێن د شەریعەتی دا دورست نەبن، وەکی: دزی و خیانەت و قومار و ڕیبا و کڕین و فرۆتنێن فاسد ڤەدگریت، ئەڤە گۆتنا (ٲبو حیان)ییە د تەفسیرا ڤێ ئایەتێ دا بەحس کربوو.

ئەڤجا گرێبەستا تەئمینێ ژ ڤان شێوەیێن خوارێ مالێ خەلکی ب باتلی تێدایە: ئەگەر بڕەکا زێدەتر بدەتێ ل دەمێ ڕویدانا حادیسەکێ و وی ژی ب تنێ ئێک قست دابیت ئەرێ ب چ حەقی ئەو دێ ژ هەژی ڤی مالی بیت؟ و ئەگەر چ ڕویدانێن دلتەزین ڕوینەدان، ل وی دەمی کۆمپانی ب چ حەق ژ هەژی وان قستانە کو بەژداربووی ددەتێ بێ بەرانبەر؟

دیسان پسپورەکێ ڤەکۆلینەک ل سەر ڕێژا وان پاران ئەنجام دا، بۆ وی دیار بوو کو ئەو پارێن کۆمپانی ددەتە بەشداربوویان ناگەهیتە ٢٫٥٪ ل چاڤ ئەوان قستێن بەژدار بوو ددەنە ئەوان. ئەرێ ئەو کۆمپانییە ب چ ماف یا ژ هەژی ڤی پارەی دبیت و ل بەرانبەر چ؟ 

پێنج: د گرێبەستا تەئمینێ دا مەجبورکرنەک یان تێدا کو ب تشتەکی کو شەریعەتی مەجبور نەکرییە. د گرێبەستا تەئمینێ دا کۆمپانی مەجبور دکەت ب زەمانکرنێ ئەگەر ڕویدان ڕویدا، ئەرێ ب چ ماف دهێتە مەجبور کرن؟ خۆ کۆمپانی ئەگەرێ زیانێ نە بوو هەتا کو چارەسەر کەت، ئەرێ ب چ ماف دهێتە مەجبور کرن زەمانێ بدەت و د شەرعەتی دا ناهێتە مەجبور کرن؟

شەش: تەئمینێ زیان یا ل سەر تاک و جڤاکی هەی. ژبلی وان تشتێن بەری نوکە مە ئاماژە پێ دای، تەئمینێ چەندین زیانێن دی ژی هەنە، یێن ژ هەمییا گرنگتر:

پشتگۆهـ هاڤێتنا بەژداربوویان، ب هندێ کو مالێ خۆ ژ زیانێ ناپارێزن و هندەک جاران دبیتە ئەگەرێ ڕویدانا، هەلبەت ئەڤە دێ زیانێ گەهینیتە تاکی و جڤاکی، وەکی: بێخەمییا هندەک شۆفێران و پشتگۆهـ هاڤێتنا یاسایان و سەرپێچیکرنا یاسایێن هاتن وچوونێ..هتد.

هەر ئێک ژ ڤان ئەگەران بەسە بۆ هندێ کو تەئمینا تیجاری حەرام بیت و گرێبەست یا فاسد بیت و شەرع ڕێکێ نەدەتێ، چونکی جۆرەکە ژ خوارنا مالێ خەلکی ب نەحەقی، ئەرێ تو چ دبێژی ئەگەر ئەڤ هەمی ئەگەرە کۆم ببن؟! هەر ژبەر هندێ گەلەک ژ زانایێن سەردەم فەتوایا حەرامییا تەئمینا تیجاری یا دای: ژ ئەوان: بڕیاران (هيئة كبار العلماء في بلاد الحرمين) و (مجلس المجمع الفقهي في جدة) دەرکەتی کو تەئمینا تیجاری حەرامە ب کۆدەنگی ئەڤە ل دەڤ وان حەرام بوو ب تنێ ئێک ئەندام نەبیت.

بەرێ خۆ بدە: "ٲبحاث هيئة كبار العلماء" (٤-۳۱٥/۳۳).م